Τα ζητήματα της ψυχής πάντοτε απασχολούσαν τους Έλληνες. Η υγεία, η θεραπεία και η αθανασία της ψυχής αποτέλεσαν την μελέτη των φιλοσόφων αλλά και το μέλημα των κοινωνιών των Ελλήνων. Με την υγεία της ψυχής ασχολήθηκε ο γιατρός Γαληνός γράφοντας ολόκληρη μελέτη, ενώ και στην φιλοσοφία του Πλάτωνος εντοπίζουμε την γνώση για το πως μπορούμε να διατηρήσουμε την υγεία της ψυχής μας.
Ο Γαληνός θεωρούσε ως πάθη της ψυχής τον θυμό, την οργή, τον φόβο, την λύπη, τον φθόνο και την έντονη επιθυμία και υποστήριζε κι αυτός ως σοφή τη ρήση «μέτρον άριστον» λέγοντας μάλιστα πως χωρίς μέτρο τίποτα σωστό δε γίνεται. Παραδέχτηκε επίσης πως μελέτησε αυτούς που μίλησαν για την θεραπεία των παθών της ψυχής όπως ο Χρύσιππος κι ο Αριστοτέλης, αλλά κι ότι πρώτος από όλους το είχε πράξει ο Πλάτων.
Στην αρχαία Αθήνα το θέατρο αποτελούσε την ψυχαγωγία των πολιτών. Η κωμωδία είχε ως στόχο την ευθυμία των πολιτών ενώ η τραγωδία στόχο είχε την συγκίνηση των πολιτών. Κωμωδία και τραγωδία αποτελούσαν την διατήρηση του μέτρου στην ψυχαγωγία. Στις παραστάσεις της τραγωδίας σκοπός ήταν οι θεατές να συγκινηθούν καθώς τα δάκρυα θεωρούντο καθαρτήρια της ψυχής. Το σημαντικό στην τραγωδία είναι ότι δεν γινόταν αναπαράσταση βίαιων πράξεων αλλά μόνο διήγηση από τον χορό. Ο λόγος ήταν ότι δεν έπρεπε να εντυπώνονται βίαιες εικόνες στις ψυχές των θεατών διότι η ψυχή σκέφτεται με εικόνες κατά τον Αριστοτέλη. Κι εδώ μπορούμε να σκεφτούμε πόσες βίαιες εικόνες σε προγράμματα «ψυχαγωγίας» μας βομβαρδίζουν καθημερινά κι ότι όλες αυτές οι εικόνες εντυπώνονται αθροιστικά στην ψυχή μας. Ο Αριστοτέλης έλεγε επίσης ότι τα δάκρυα που προκαλούνται από τους πόνους του σώματος είναι ψυχρά, ενώ τα δάκρυα από τον πόνο της ψυχής καυτά. Στον Επιτάφιο του Περικλή έχουμε την πιο σημαντική πληροφορία για το πόση σημασία έδιναν στην ψυχική υγεία των πολιτών οι αρχαίοι Αθηναίοι: «Ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸ πνεῦμα μας ἔχουμε ἐφεύρει πλείστους ὅσους τρόπους νὰ τὸ ἀνακουφίζουμε ἀπὸ τοὺς κόπους, μὲ ἑορταστικοὺς ἀγῶνες καὶ θυσίες, τὶς ὁποῖες ἔχουμε καθιερώσει καθ᾿ ὅλη τὴν διάρκεια τοῦ ἔτους, καὶ μὲ εὐπρεπῆ ἰδιωτικὰ οἰκήματα, ἡ δὲ εὐχαρίστηση τὴν ὁποία καθημερινὰ ἀπολαμβάνουμε ἀπὸ ὅλα αὐτά, διώχνει τὴν μελαγχολία».
Σύμφωνα με τον Πλάτωνα «Ο θεός δημιούργησε την ψυχή πριν από το σώμα κι έτσι είναι ανώτερη του τόσο στην ηλικία όσο και στην αρετή, για να το εξουσιάζει και όχι να εξουσιάζεται απ’ αυτό».
Στο ένατο βιβλίο της Πολιτείας του χωρίζει την ψυχή σε τρία μέρη: λογιστικό, θυμοειδές και επιθυμητικό. Σε αυτά τα τρία μέρη αντιστοιχούν και τρία είδη ηδονών αντίστοιχα: μάθηση, θυμός και στο επιθυμητικό θέτει την αντιστοιχία των σφοδρών επιθυμιών του φαγητού, του ποτού, την αφροδίσια απόλαυση και εναλλακτικά το ονομάζει φιλοχρήματο αφού με το χρήμα ικανοποιούνται οι ανωτέρω επιθυμίες. Το λογιστικό μέρος της ψυχής δίνει την ικανότητα της μάθησης και είναι η δυνατή τάση προς την ενατένιση της αλήθειας στην καθαρή της μορφή χωρίς να ενδιαφέρεται για χρήμα και δόξα. Το ονομάζει φιλομαθές και φιλόσοφο. Το θυμοειδές είναι αποκλειστικά δοσμένο σε μια ορμή προς την επικράτηση, τη νίκη και την φήμη της επιτυχίας. Το ονομάζει φιλόνικο και φιλόδοξο.
Στο επιθυμητικό μέρος της ψυχής μπορούμε να αντιστοιχήσουμε τις ιδεολογίες που δημιουργήθηκαν στον 19ο και 20ο αιώνα και διαμόρφωσαν τους ανθρώπους και τις κοινωνίες των εθνών. Στο επιθυμητικό αντιστοιχεί η υλιστική ιδεολογία του μαρξισμού και ο φιλελευθερισμός. Οι ιδεολογίες αυτές ήταν ανέκαθεν αντίθετες στην θρησκεία, στην ύπαρξη του Θεού και της ψυχής. Πολύ περισσότερο βέβαια ενάντια στη μετά θάνατον ύπαρξη της ψυχής, δηλαδή την αθανασία της ψυχής. Ο μαζάνθρωπος του καπιταλιστικού κόσμου είναι δούλος των ηδονών, δηλαδή του επιθυμητικού μέρους της ψυχής. Στον καπιταλιστικό κόσμο, οι άνθρωποι ενδιαφέρονται μόνο για να αποκτήσουν χρήματα και διάφορα υλικά αγαθά. Παρατηρούμε λοιπόν σήμερα ότι οι άνθρωποι έχουν γίνει τρυφηλοί και μαλθακοί και κατά συνέπεια δειλοί. Ακριβώς ότι περιγράφει ο Πλάτων στην Πολιτεία για ανθρώπους που έχουν ως κύριο μέλημά τους την φιλοχρηματία και τις ηδονές, ανθρώπους τους οποίους αποκαλεί πιθήκους.
Κάτι άλλο εξίσου σημαντικό με τα όσα προαναφέρθηκαν είναι και οι ειδήσεις που μας βομβαρδίζουν καθημερινά τα ΜΜΕ. Εγκλήματα, πόλεμοι, απάτες, βιασμοί, παιδεραστία, ληστείες μετά φόνου, τρομοκρατία και ατέρμονη οικονομολογία βασιλεύουν στην τηλεόραση και το διαδίκτυο. Σε συνδυασμό λοιπόν με την δυστυχία που έχει επιβληθεί λόγω της στέρησης της εργασίας και του ανθρώπινου δικαιώματος για μια αξιοπρεπή ζωή, οι ειδήσεις αυτές επιδεινώνουν την ψυχική κατάσταση των ανθρώπων. Ένας διαρκής φόβος για το αύριο και για την επιβίωση του ατόμου – για εμάς τους εθνικιστές δεν υφίσταται άτομο αλλά έθνος – μέσα στην κοινωνία φωλιάζει στην ψυχή του λαού μας, έστω και υποσυνείδητα.
Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, η κακή ψυχή περιέχει την αμάθεια, την δειλία, την αδικία και την ακολασία. Η καλή ψυχή περιέχει την γνώση, την ανδρεία, την δικαιοσύνη και την σωφροσύνη. Η αρετή είναι υγεία και κάλλος καθώς και ευεξία της ψυχής, η κακία όμως αρρώστεια, ασχήμια και αδυναμία, υποστηρίζει ο μεγάλος Έλλην φιλόσοφος. Στην πλατωνική Πολιτεία υποστηρίζεται ότι η τέλεια παιδεία είναι ο συνδυασμός της γυμναστικής (σώμα) και της μουσικής (ψυχή) τηρώντας το μέτρο και στα δύο διότι όσοι ασχολούνται υπερβολικά με την γυμναστική γίνονται αγριότεροι από όσο πρέπει και όσοι υπερβολικά με την μουσική μαλθακότεροι χάνοντας την τιμή τους. Όταν διατηρείται η αρμονία μεταξύ αυτών των δύο τότε εμφανίζεται η ανδρεία και η σωφροσύνη της ψυχής, ενώ αν χαθεί η αρμονία αυτή τότε η ψυχή γίνεται δειλή και αμόρφωτη. Ο Αριστοτέλης ονομάζει την παιδεία καλλιέργεια της ψυχής και ο Πλάτων στην Πολιτεία του εστιάζει στην εκπαίδευση των νέων που θα αναπτύξει την Αρετή. Για τον Πλάτωνα η ανδρεία είναι η ουσία της πολιτικής αρετής και μαζί με τον Αριστοτέλη συμφωνεί ότι ανδρεία είναι να μην φοβόμαστε τον θάνατο. Συγκεκριμένα λέει ο Αριστοτέλης: «Στην ανδρεία έγκειται το να μην τρομάζει ο άνθρωπος από τον φόβο του θανάτου και να είναι θαραλλέος στις συμφορές και τολμηρός στους κινδύνους και να προτιμά περισσότερο να πεθάνει με ευπρέπεια παρά να ζήσει με απρέπεια και να είναι ο υπαίτιος της νίκης. Ακόμη ανδρεία είναι το να μοχθεί ο άνθρωπος και να υπομένει και να προτιμά να φέρεται γενναιοπρεπώς. Την ανδρεία ακολουθεί η μεγάλη τόλμη, η ευψυχία και το θάρρος, και επιπλέον η εργατικότητα και η καρτερία».
Σύμφωνα με τους δύο μεγάλους Έλληνες φιλοσόφους η ψυχή είναι αθάνατη επειδή είναι άφθαρτη, σε αντίθεση με το σώμα που είναι θνητό και φθαρτό και υποστηρίζουν ότι η γέννηση είναι η ένωση αυτών των δύο και ο θάνατος ο χωρισμός αυτών των δύο. Για τον Πλάτωνα το σώμα είναι ο τάφος της ψυχής. Ο Σωκράτης μιλώντας στους μαθητές του για την αθανασία της ψυχής τις τελευταίες του στιγμές του προτού πιει το κώνειο, τους είπε: «Χάρη λοιπόν στην πίστη αυτή, πρέπει να μη φοβάται για την ψυχή του ο άνθρωπος που στη ζωή του δεν λογάριαζε τις σωματικές ηδονές και τους στολισμούς που όχι μόνον του είναι ξένοι, αλλά, όπως φρονεί, φέρνουν μάλλον το αντίθετο αποτέλεσμα, ενώ αντίθετα φρόντιζε ιδιαιτέρως για τις απολαύσεις που έχουν σχέση με τη μάθηση. Αυτός, που στόλισε την ψυχή του όχι με ξένο αλλά με τον δικό της στολισμό, με σωφροσύνη και δικαιοσύνη, ανδρεία, ελευθερία κι αλήθεια, περιμένει έτοιμος να αρχίσει την πορεία προς τον Άδη». Το σπουδαιότερο που δίδαξε ο Σωκράτης είναι ότι οι άνθρωποι μοιάζουν να ζουν σε μια φυλακή η οποία είναι το σώμα και από την οποία απαγορεύεται να αποδράσουν – δηλαδή να αυτοκτονήσουν – ωσότου το αποφασίσουν οι θεοί. Στην φασιστική ιδεολογία η αυτοκτονία απορρίπτεται και θεωρείται πράξη δειλίας!
Σε αυτή την περιληπτική αναφορά σχετικά με την φιλοσοφία των Ελλήνων γύρω από την ψυχή θεωρώ σημαντικό να αναφέρω ότι ο Γεώργιος Τερτσέτης, ο άνθρωπος που με τον Πολυζωϊδη έσωσε τον Κολοκοτρώνη από τον θάνατο, πραγματοποίησε ομιλίες με θέμα την αθανασία της ψυχής. Ως δίδαγμα και πίστη για κάθε εθνικιστή ή φασίστα παραθέτω δύο αποσπάσματα από την ομιλία που εκφώνησε στις 16-1-1849 και 23–1-1849 αντίστοιχα:
«Και ένα ακόμη από τα ευεργετήματα του Θεού είναι και το αβέβαιον οπωσούν εις την διάνοιαν μας της αθανασίας των ψυχών. Αν μονομιάς ο Ύψιστος έσχιζε το κάλυμμα της άλλης ζωής και εβλέπαμεν οφθαλμοφανώς εις τα χρυσά του θρονιά τους δικαίους και εις τα μαύρα τάρταρα ακούαμεν την βοήν των πονεμένων καταδίκων, ποίαν χάριν, ποίαν αξίαν θα είχαμεν αν εφεύγαμεν την κακίαν ή αν θυσιαζόμεθα διά το καλόν; Η αρετή μας θα ήτον έργον ανάγκης, άνευ αξίας. Εις το σκοτάδι η νίκη μας. Ο ηρωϊσμός μας είναι η πίστις μας εις την αθανασίαν των ψυχών, αν και καθαρά – καθαρά δεν την εννοούμεν και δεν την βλέπομεν ως ήλιο μεσημεριού, αλλά την βλέπομεν εις τα φέγγη, τα γλυκά φέγγη της χαραυγής. Ο Ύψιστος δεν ευχαριστήθη να μας ευεργετήσει με την αμφιβολίαν, ούτως ειπείν, της αθανασίας των ψυχών αλλά εμόρφωσε και τον ανθρώπινον βίον, ως στάδιον μάχης παντοτινής, της μάχης μεταξύ ηδονής και καθήκοντος. […] Ο νικημένος είναι ο αιχμάλωτος της ηδονής, ο νικητής, όποιος άκουσε την φωνήν του καθήκοντος και η ψυχή του δαφνοστεφανωμένη παρουσιάζεται εις τον αιώνιον αγωνοθέτην. Η πίστις είς την αθανασίαν της ψυχής είναι η καλή πανοπλία εις τους κινδύνους του αγώνος».
«Αν δεν δειλιάζωμεν εις την πίστιν της αθανασίας των ψυχών, τα έργα μας θα υψώνουν την πατρίδα μας εις τον ωραιότερον τίτλον φυλής ανθρώπων, τον τίτλον, τον έπαινον φυλής πολιτισμένης».
Εξάλλου, είτε στην αρχαία θρησκεία είτε στην χριστιανική, η αθανασία της ψυχής και η μετοίκηση της στα Ηλύσια Πεδία ή στον Παράδεισο είναι κάτι κοινό. Η δίκη των ψυχών στον άλλο κόσμο είτε στον πλατωνικό μύθο είτε στην χριστιανική θρησκεία είναι επίσης κάτι κοινό. Κι ο Σωκράτης πριν πιει το κώνειο είπε «αν δεν φανταζόμουν ότι θα φθάσω κατ’ αρχάς κοντά σε άλλους θεούς, σοφούς και αγαθούς, και έπειτα σε ανθρώπους που έχουν τελευτήσει και είναι καλύτεροι από τους εδώ, θα είχα άδικο να μην αγανακτώ με τον θάνατο». Ο Ηρακλής (Ήρα και κλέος = δόξα της ψυχής) διάλεξε τον δρόμο της αρετής έναντι της κακίας και νίκησε όλα τα τέκνα του Τυφώνα, δηλαδή καθάρισε την ψυχή του από το τιτανικό μέρος της ψυχής – όπως ονομάζει ο Πλάτων το θνητό μέρος της ψυχής– και οδηγήθηκε στην θέωση συμφιλιωμένος με την θεά Ήρα (ψυχή) που του έδωσε την κόρη της την Ήβη (νεότητα) η οποία ήταν η οινοχόος που πρόσφερε στους θεούς την αμβροσία (αθανασία). Όμοια και στον χριστιανισμό ο στόχος είναι ο άνθρωπος να ομοιάσει του Θεού και να κερδίσει την αιώνια ζωή.
Τελειώνοντας, παραθέτω από τον Τίμαιο ένα ιδιαίτερα σημαντικό απόσπασμα: «Σε όποιον λοιπόν αρέσουν οι απολαύσεις ή οι φιλονικίες και ασχολείται μ’ αυτές υπερβολικά, αναγκαστικά έχει μέσα του θνητές απόψεις και γίνεται κι ο ίδιος απόλυτα θνητός, χωρίς να μετέχει ούτε ελάχιστα στην αθανασία, αφού έχει αυξήσει σε τεράστιο βαθμό το θνητό του μέρος. Εκείνος όμως που έχει αφοσιωθεί με συνέπεια στη μάθηση και την κατανόηση της αλήθειας, γυμνάζοντας ιδιαίτερα αυτό το μέρος του που κάνει σκέψεις αθάνατες και θεϊκές, αν πλησιάσει την αλήθεια, τότε κατ’ ανάγκη θα μετάσχει απολύτως στην αθανασία, στον βαθμό που μπορεί να μετάσχει στην αθανασία η ανθρώπινη φύση. Ένας τέτοιος άνθρωπος, που υπηρετεί το θείο και τιμά τον φύλακα άγγελο που έχει συγκάτοικο μέσα του, θα είναι πάντα εξαιρετικά ευτυχισμένος».
Ας θέσουμε λοιπόν το ελληνικό πνεύμα σχετικά με τα ζητήματα της ψυχής απέναντι στον σύγχρονο κόσμο που διαμορφώθηκε υπό το εβραϊκό πνεύμα του μπολσεβικισμού και του φιλελευθερισμού. Απέναντι στον μαρξιστικό υλισμό ας θέσουμε τον εθνικισμό, τον φασισμό, απέναντι στην ατομικότητα ας θέσουμε τη συλλογικότητα, την Πίστη σε ένα Ιδανικό, απέναντι στην αθεϊα ας θέσουμε την θρησκεία γιατί ο άνθρωπος με τα ιδανικά είναι θέλει δε θέλει ζώο θρησκευτικό, όπως είπε ο εθνικός μας ποιητής Κωστής Παλαμάς. Η ψυχή είναι ο τόπος των Ιδεών, έλεγε ο Πλάτων.
Είναι αδύνατον να είναι κάποιος εθνικιστής και να ζει σαν μπολσεβίκος, λιμπεραλιστής ή καπιταλιστής. Κάθε αγώνας χρειάζεται ψυχή καθαρή και ελεύθερη. Μέσα στην δυστυχία του κόσμου που έχτισαν οι νικητές υπάρχουν ακόμα φασίστες που νιώθουν ευτυχισμένοι και αγωνίζονται για την Νίκη:
«O νεαρός φασίστας, στηριζόμενος στην φυλή του και στο έθνος του, περήφανος για το ρωμαλέο κορμί του, το διαυγές πνεύμα του, γεμάτος περιφρόνηση για τα υλικά αγαθά αυτού του κόσμου, ο νεαρός φασίστας στο στρατόπεδο του, ανάμεσα στους συντρόφους της ειρήνης, που πιθανώς θα γίνουν σύντροφοι πολέμου, ο νεαρός φασίστας, που τραγουδά, που παρελαύνει, εργάζεται, ονειρεύεται, είναι πάνω απ’ όλα ένα χαρούμενο πλάσμα». (Robert Brasillach)
Αλέξανδρος Καρράς
Βιβλιογραφία:
- Επιτάφιος Περικλέους
- Πλάτωνος Πολιτεία, εκδόσεις Ι. Σιδέρης
- Πλάτωνος Φαίδων, εκδόσεις Κάκτος
- Πλάτωνος Τίμαιος – Κριτίας, εκδόσεις Κάκτος
- Αριστοτέλης Περί αρετών και κακιών, εκδόσεις Ζήτρος
- Αριστοτέλης Περί ψυχής, εκδόσεις Ζήτρος
- Γαληνός Για της ψυχής τα πάθη και τα λάθη, εκδόσεις Θύραθεν
- Γεώργιος Τερτσέτης Άπαντα
