Γράφει ο Αλέξανδρος Καρράς
Επανέρχομαι στο θέμα του ανδριάντος του Ελευθερίου Βενιζέλου που έστησε η 21η Απριλίου το 1969 στα Ιλίσια (βλ. άρθρο Η Χούντα εξυμνούσε τον φιλήκοο των ξένων, Ελευθέριο Βενιζέλο (video). Για την εν λόγω απαράδεκτη πράξη αναζήτησα πληροφορίες από πρωτογενή πηγή. Δε θα μπορούσε να υπάρχει καλύτερη από τα βιβλία του Στυλιανού Παττακού. Τα βιβλία του είναι εξαιρετικά και περιέχουν πάμπολλες πληροφορίες, ενώ ο αναγνώστης δύναται να διακρίνει τον αγνό πατριωτισμό του και την ειλικρίνειά του στα όσα εξιστορεί για την 21η Απριλίου. Οι αναφορές του Παττακού στο θέμα του ανδριάντα του Βενιζέλου που πρώτη έστησε η 21η Απριλίου βρίσκονται σε διάφορα βιβλία του.
Πριν απ’ όλα όμως είναι σημαντικό να διευκρινιστεί αν ο Παττακός υπήρξε βενιζελικός. Στο βιβλίο «Δυστυχώς ενικήσαμεν» που αποτελεί συλλογή από άρθρα του σε εφημερίδα, απαντάει στο ερώτημα κάποιου αναγνώστη αν ο ίδιος κι η οικογένειά του είχαν βενιζελική ή βασιλική καταγωγή: «Ό άείμvηστος, σεβαστός μου πατήρ καί είς έκ των πέντε υίωv του ήσαv Βεvιζελικοί. […] έγώ, ούδέποτε κομματόφιλος. Πάντοτε ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ, Έλληvόφρωv, δι’ ο καί πολλά παθών, πάσχων καί σιχαίνομαι, άηδιάζω τόv κομματισμόv ώς καταστρεπτικόv σύστημα της διαλύσεως της πατρίδος μας. Διχάζει, φαvατίζει, διαλύει, διαφθείρει καί καταστρέφει τήv πατρίδα μας, ή “διχόνοια ή δολερή”, πού – οδηγεί είς τό – “αv μισούvται άvάμεσά τους δέv τούς πρέπει λευτεριά … ” όπως λέει πολύ σωστά ό ‘Εθνικός μας ποιητής!» (σελ.153-154)
Ο Παττακός απάντησε επίσης και για το ζήτημα της τοποθετήσεως του ανδριάντος του Βενιζέλου σε ερώτηση κάποιου αναγνώστη:
«Ή Χούντα έστησεv άvδριάvτα του άμφιλεγομέvου “Έθvάρχου” Έλ. Βεvιζέλου, διατί;»
Απάντησις: α) Μου εζητήθη άπό τόv Κρητικάρχηv, τότε, Πρόεδροv της Παγκρητίου Έvώσεως, άείμvηστοv Βογιατζάκηv Γεώργιοv, άvαπτύξαvτα σοβαρά τοπικιστικά τε καί εθνικά επιχειρήματα. β) Τά είσηγήθηv είς τόv Πρωθυπουργόv Γ. Χ. Παπαδόπουλοv, ενθέρμως, δι ο καί, μέ ώρισε Πρόεδροv επιτροπής διά τήv επιλογήν της θέσεως κ.λ.π. διαδικασίας μέχρι της τοποθετήσεώς του καί της τελετής της άποκαλύψεως του άγάλματος, ύπό του ίδίου – Γ. Χ. Παπαδοπούλου -. γ) Τήv θέσιν είς τήv όποίαv τελικώς εστήθη, μου τήv ύπέδειξε τό έκλεκτόv μέλος της έπιτροπής1, αείμvηστος Δημοσιογράφος Ζαφειρόπουλος Κωvσταvτίvος2, συμφωvησάvτωv άπάvτωv. δ) Τήv εύθύvηv των έργασιώv διά τήv τοποθέτησιv του άγάλματος άvέθεσα είς τόv έvτιμότατοv καθηγητήv του Πολυτεχνείου καί Ύπουργόv Δημοσίων ‘Έργων, έργατικώτατοv καί παραγωγικώτατοv, άείμvηστοv Παπαδημητρίου Κωvσταvτίvοv. ε) Τό έργοv έτελείωσεv εiς συvτομώτατοv χρόνον – όπως όλα τά θαυμάσια καί άvαρίθμητα έργα της “έπαράτου” (!), χρυσής έκείvης έποχής – καί τήv τελετήv άποκαλυπτηρίωv ηύλόγησεv ό μακαριστός, ήδη, τότε ‘Αρχιεπίσκοπος ‘Αθηvώv καί πάσης ‘Ελλάδος ‘Ιερώνυμος Κοτσώvης, αiωvία αύτου ή μνήμη. Ύπηρξε πανάξιος καί άπαράμιλλος εις άρετήv έv πασι τοις έργοις αύτου. Τά άποκαλυπτήρια έκαμεv ό τότε πρωθυπουργός Γεώργιος Παπαδόπουλος. Τί τό μεμπτόν;»
Σε άλλο βιβλίο του όπου εξιστορεί τους λόγους για τους οποίους έστησαν ανδριάντα στο Βενιζέλο με απόφαση της 21ης Απριλίου και δαπάνη εξ ολοκλήρου της κυβέρνησής της3, τονίζει: «Ύπ’ όψιv ότι, ούδεμία Κυβέρvησις έτόλμησε ποτέ vά σκεφθή αυτήν τήv ύποχρέωσιv, τήv όποίαv ώφειλεv ή Πατρίς πρός τό τέκνον της τούτο, τό όποίοv τήv έμεγάλωσε, τήv έδόξασε καί τήv ώδηγούσεv είς τά πεπρωμένα της – έάv δέv τήv έδίχαζε!… Καί ό αvδριάς ήτο έτοιμος καί αvέμεvεv είς … vαφθαλίvηv, τήv 21ην Άπριλίου 1967.» (Έργα και Ημέραι, σελ.315-316) Ο Παττακός επανέρχεται στο εν λόγω θέμα μερικές σελίδες παρακάτω και κατηγορεί τις κυβερνήσεις εκ νέου που δεν ανήγειραν ανδριάντα στον Βενιζέλο4.
Στο ερώτημα «τι το μεμπτόν;», με το οποίο κλείνει την απάντησή του προς τον αναγνώστη ο Παττακός, έχει απαντήσει ο ίδιος σε πολλά από τα βιβλία του. Προφανώς για τους λόγους αυτούς τον ρώτησε κι ο αναγνώστης για την απαράδεκτη ενέργεια της 21ης Απριλίου, δηλαδή να τιμήσει με ανδριάντα, τον πρώτο στην Αθήνα, τον Βενιζέλο. Στο κάτωθι απόσπασμα ξεχωρίζω ότι ο Παττακός θεωρούσε, πολύ σωστά, ότι η καταδίκη των έξι εις θάνατον ήταν ένα έγκλημα:
«Ό διχασμός έκείvος, ό καταστρέψας τήv Πατρίδα, κατέστρεψε καί τάς ψυχάς του Λαού, ό όποίος, ταχθείς κατά τό ημισυ ύπέρ του Βασιλέως – «Βασιλικοί» καί κατά τό άλλο ήμισυ ύπέρ του Βεvιζέλου – «Βεvιζελικοί», έπέφερε τήv διάλυσιv της έvδόξου Στρατιάς Μικράς Ασίας, μέ τάς φοβεράς καταστρεπτικάς συνεπείας είς ολους τούς τομείς της χώρας. Δέv θά πρέπει vά λησμοvηθεί, ποτέ, τό έγκλημα της δολοφονίας των εξ. Κινήματα, άκυβερvησία, φτώχεια, χάος καί (δέv ήσαv μόνον τά έσωτερικά, έπήλθοv καί τά έξωτερικά) ή χαριστική βολή, τό οικοvομικόv «κράχ»!» (Παττακός, Οδοιπορικόν ενός στρατιώτου 90 ετών, σελ.43)
Στο βιβλίο «Γενναίοι ως Έλληνες» βρίσκουμε ότι ο Παττακός χαρακτήρισε «εθvοκτόvοv κίνημα των Πλαστηρο-Βεvιζελικώv της 1ης Μαρτίου 1935». Ας δούμε επακριβώς την τεκμηρίωσή του:
«Αναφέρω, ότι ή πολεμική προπαρασκευή της Έλλάδος άπό τήv Κυβέρνησιν του Στρατηγού ‘Ιωάννου Μεταξά, ξεκίνησε, μέ ταχείς ρυθμούς άπό του έτους 1936, έvα έτος μετά τό άποτυχόv εθvοκτόvοv κίνημα των Πλαστηρο-Βεvιζελικώv, της 1ης Μαρτίου 1935. Ύπήρξε καί άλλο πρό αύτού, ύπό του ίδίου του Πλαστήρα, τήv 5ηv Μαρτίου 1932, πρωθυπουργός, ‘Ελευθέριος Βεvιζέλος, άμvηστεύσας τόv κιvηματίαv Πλαστήραv, τόv όποιον άπέστειλεv είς Παρισίους μέ εξοδα της πλουσίας καί φιλοξέvου συζύγου του Έλ Βεvιζέλου, ‘Έλενας Σκυλίτση – Βεvιζέλου. Έκει προητοίμασε τό άποτυχόv καταστρεπτικόv κίνημά του, του Στρυμώvος, τό όποιον άvέτρεψεv ό Στρατηγός – Κεραυνός Γεώργιος Κονδύλης.» (σελ.21)
Λίγο παρακάτω, στη σελίδα 32 του ίδιου βιβλίου, θα επανέλθει στο πλαστηροβενιζελικό κίνημα του 1935: «Ή αvασυγκρότησις των ‘Ενόπλων μας Δυνάμεων έξεκίvησεv από τήv ήτταv του Βεvιζελοπλαστηρικού κινήματος της 1ης Μαρτίου 1935, κατά τήv διάρκειαv του όποίου, όλόκληρος ή Έλλάς κατεστράφη. Ή απώλεια είς Αξιωματικούς καί όπλίτας καί προπαντός είς στρατιωτικόv ύλικόv, φίλε Δήμο, έγύμvωσαv τάς αποθήκας Στρατιωτικού υλικού είς βαθμόv απαράδεκτον.»
Στη σελίδα 36 του ίδιου βιβλίου θα θυμηθεί και πάλι τη διχόνοια που ξέσπασε στα χρόνια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου ανάμεσα σε βασιλιά και Βενιζέλο:
«Ήτο αυτή ή κατάρα της φυλής μας, ή δολερή διχόvοια, πού κρατάει από του Τρωικού πολέμου (1200 π.Χ.), μέχρι της σήμερον ήμέρας, συvεχιζομέvη κατά διαστήματα, κυρίως μετά τήv σύγκρουσιv Έλ. Βεvιζέλου – Βασιλέως Κωνσταντίνου τό 1914, του Κωνσταντίνου επιδιώκοvτος vά τηρήση αυστηράv ουδετερότητα, μεταξύ των εμπολέμων, του δέ Βεvιζέλου, αυθαιρέτως κηρύξαvτος τόv πόλεμον εναντίον των Γερμαvώv!»
Ο Παττακός γνώριζε καλά την ιστορία του Βενιζέλου και γι’ αυτό επισημαίνει την ομολογία του Βενιζέλου για την αποκλειστική του ευθύνη στα χρόνια του διχασμού:
«Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, τόv Μάρτιον 1929 είς τήν Βουλήν είπε: «Παρακαλώ επιτρέψατέ μου vά όμολογήσω. Εγώ εδίχασα τόν Ελληνικόν Λαόν, όχι ό Κωνσταντίνος» καί από τό Παρίσι αυτοεξόριστος μετά τό αποτυχόv Πραξικόπημά του της 1/3/1935 έγραψε πρός τόν φίλον του Ρούφον εκ Κρήτης πολιτευτήν καί Υπουργόν του: Τώρα πού σου γράφω θέλω νά αναφωνήσω από τά βάθη της καρδιάς μου «Ζήτω ό Βασιλεύς» (Διατί; Ποιοι; Πώς; σελ.282)
Σε άλλο βιβλίο μνημονεύει και πάλι τα χρόνια του διχασμού και υποστηρίζει την ιστορική αλήθεια: ο Βενιζέλος μας έβαλε στον Α’ ΠΠ άνευ όρων κι ο βασιλεύς ήθελε ουδετερότητα. Αυτός ήταν και ο λόγος άλλωστε που ο Δραγούμης συγκρούστηκε με τον Βενιζέλο και τον κατηγορούσε σε όλα του τα άρθρα που δημοσίευε στην «Πολιτική Επιθεώρηση»5. Ας δούμε όμως τι γράφει ο Παττακός:
«Μέ τήν έναρξιν τού Α’ Παγκοσμίου Πολέμου τό 1914, άμφότεροι ήγωνίζοντο διά τό καλόν τής Πατρίδος. Ό Βασιλεύς ηθελε τήν Πατρίδα ούδετέραv· συνεφώνει όμως καί μέ συμμετοχήν είς τόν πόλεμον ύπέρ τών Άγγλογάλλων, έφ’ όσον, όμως, θά τού έγγυώντο (:έγγράφως;), ότι, έάν ένίκων, θά έδιδον είς τήν ‘Ελλάδα τήν Κωνσταντινούπολιν κ.ά. Ό Βενιζέλος τά έπαιζεν “όλα γιά όλα”, άνευ όρων συμμετοχήν είς τόν Πόλεμον καί ό,τι πιάσωμεν είς τήν “μοιρασιάν». Καί πείσμων ό είς, πεισματωδέστερος ό άλλος, έβγαλαν τά μάτια των, όμως καί τά ίδικά μας καί τής Πατρίδος πού μέχρι σήμερον, ύστερα άπό 80 χρόνια, άλληλοτρωγόμεθα.» (Οδυσσεύς Αγγελής – Ο Στρατηγός των Στρατηγών, σελ.142)
Είναι απορίας άξιο όμως πώς ο Στυλιανός Παττακός που γνώριζε καλώς την ιστορία και τις πράξεις του Βενιζέλου, μερικές σελίδες παρακάτω τον αποκαλεί «μεγάλο εθνάρχη»:
«Καί άπόπειραι κατ’ αύτού τού Μεγάλου Έθνάρχου, ‘Ελευθερίου Βενιζέλου, τού άνεπαναλήπτου ήγέτου καί δημιουργού τής ‘Ελλάδος των τριών ‘Ηπείρων καί των πέντε Θαλασσών. Καί τήν ώραν πού τό Έθνος έβάδιζεν ήνωμένον, όμόγνωμον καί όμονοούν, εις τήν όδόν των πεπρωμένων του, ή ζηλόφθονος θεά έρις, τό άθλιον καί καταστρεπτικόν «σαράκι» τής φυλής μας, εισεχώρησε μεταξύ Βασιλέως Στρατηλάτου Κωνσταντίνου καί Πρωθυπουργού του, Έθνάρχου Βενιζέλου καί ώδηγήθη ή Πατρίς εις τήν Μικρασιατικήν συμφοράν, «έξώρυξαν» τούς έαυτών όφθαλμούς, τρόπος τού λέγειν, ώδήγησαν τόν λαόν εlς τόν διχασμόν τό έτος 1915 καί ή συμφορά δέν μας διδάσκει…» (Οδυσσεύς Αγγελής – Ο Στρατηγός των Στρατηγών σελ.178)
Ανακαφελαιώνοντας τα όσα ανωτέρω παραθέσαμε οδηγούμαστε ευκόλως στο συμπέρασμα ότι ο Παττακός γνώριζε αρίστως τις μεγάλες ευθύνες του Βενιζέλου για τον Εθνικό Διχασμό, για το ότι μας έβαλε στον Α’ ΠΠ αυθαίρετα άνευ όρων στο πλευρό της Αντάντ, για την καταστροφή της Μικράς Ασίας και την άδικη καταδίκη σε θάνατο των έξι και για το απαράδεκτο κίνημα του 1935 με εγκέφαλο τον Βενιζέλο. Αναρωτιέται κανείς όμως πώς γίνεται σε άλλο σημείο να γράφει τα εξής αντιφατικά:
«ίσταται σήμερον, ύπερηφάvως καί διδακτικώς, ό αvδριάς του Έθvάρχου Έλευθερίου Βεvιζέλου, διδάσκοvτος τήv πρός τήv Πατρίδα αγάπην καί τήv έvότητα του έλληvικού Λαού – τήv όποίαv ό Ίδιος … έδίχασεv έγκληματικώς. Μέγας ό ίδιος, τεράστια τά σφάλματά του. Ας τόv συγχωρήση ό μόνος αναμάρτητος Θεός, ήμείς δέ oι μεταγεvέστεροι του ας προσπαθούμεv vά μιμούμεθα τά καλά του έργα καί vά αποστρεφώμεθα τά βλαβερά … ώς ήσαv α) ό καταστρεπτικός διχασμός, ό όποίος ήρχισεv έv έτει 1915 καί δυστυχώς … συvεχίζεται αvαζωπυρηθείς έπικιvδύvως ύπό τώv ήγετώv της – “μεταπολίτευσης” Καραμαvλή Κωv. και Παπανδρέου Ανδρέου». (Έργα και Ημέραι, σελ.315-316)
Ο Βενιζέλος λοιπόν έδιωξε τον βασιλιά, δίχασε τον λαό, εκτελέστηκαν οι έξι αδίκως ελέω Πλαστήρα και Παγκάλου που ήταν βενιζελικοί και δολοφονήθηκε ο Ίων Δραγούμης, ενώ είχε εξορίσει νωρίτερα και τον Ιωάννη Μεταξά, τον οποίο εθαύμαζε και εγκωμίαζε σε ολόκληρα βιβλία του ο Παττακός. Ο Βενιζέλος μεταχειρίστηκε με σκληρότητα όλους του τους πολιτικούς αντιπάλους, τους αδίκησε και τους εξόντωσε. Με τον ίδιο τρόπο ο Κωνσταντίνος Καραμανλής μεταχειρίστηκε όλους τους Απριλιανούς φοβούμενος το λαϊκό έρεισμα που είχαν αποκτήσει και τους άφησε στη φυλακή για πάντα, ενώ δεν επέτρεψε στο Κωνσταντίνο Μητσοτάκη να τους απελευθερώσει το 1990. Πώς θα ένιωθε η ψυχή του Παττακού αν μια μέρα κάποιοι αποκαλούσαν εθνάρχη τον Καραμανλή και του έστηναν ανδριάντα συγχωρώντας τον άδικο και σκληρό τρόπο με τον οποίο είχε μεταχειριστεί αυτόν και τους υπόλοιπους που κυβέρνησαν επί εξαετίας 1967-1973; Άλλωστε προ 21ης Απριλίου 1967 κι ο Καραμανλής έστελνε στα ξερονήσια τους κομμουνιστές κι ήταν φανατικός αντικομμουνιστής, άρα πατριώτης. Σωστά;
Εν κατακλείδι, ο Θεός ας συγχωρεί τον Βενιζέλο και τον Καραμανλή, αλλά οι πατριώτες και οι εθνικιστές, αλλά πολύ περισσότερο το ΕΘΝΟΣ δεν έχει το δικαίωμα να συγχωρεί κανέναν που το έβλαψε. Επαναλαμβάνω ότι η ανέγερση ανδριάντος από πλευράς των Απριλιανών με χειροφίλημα του Παπαδόπουλου στη γυναίκα του γιου του Βενιζέλου, Σοφοκλή, ήταν μια γκάφα ολκής. Απαράδεκτη γκάφα! Την οποία κληρονομήσαμε και έχουμε να την βλέπουμε ακόμα.
Ας προσθέσω μια ακόμα παραδοχή της ιστορικής αλήθειας για τον καταστροφικό Βενιζέλο, μέσα από την οποία αναγνωρίζει και τον σημαντικό ρόλο του Μεταξά στον τερματισμό της διχόνοιας και στο έπος του ’40: ««Aι πολιτικαί έχθραι καί ή διχόνοια ή δολερή, κατά τόv έθvικόv μας ποιητήv, ώς γvωρίζομεv, ήρχισε τό 1914 – 1916 μέ πρωταίτιοv τόv δημιουργόv της Έλλάδος των πέντε θαλασσών καί των δύο ‘Ηπείρων. Τά εκαμε «μούσκεμα» έκλώτσησε σαν αγελάδα, τό γάλα της! Κινήματα, έπαvαστάσεις, έριδες κ.λπ. πού άρχισαv τό 1916 καί έσταμάτησε προσωρινώς ή 4n Αύγούστου 1936, πού ώδήγησε τήv Έλλάδα είς τήv ΔΟΞΑΝ καί τό «ΕΠΟΣ» 1940/41, πού τά έσκίασαv οί κομμουvισταί μέ τά αίματηρά κιvήματά των εις Μέσηv Άvατολήv 1942 & 1943!» (Παττακός, Γενναίοι ως Έλληνες, σελ.248)
Ας φρόντιζε ο Παττακός να τιμήσει τον Ιωάννη Μεταξά με ανδριάντα αντί του Βενιζέλου. Αν τους βάλουμε στη ζυγαριά άλλωστε ο Μεταξάς δεν έχει τις αμαρτίες του Βενιζέλου. Τα ήξερε ο στρατηγός, αλλά έσφαλε τιμώντας τον συμπατριώτη του που ευθύνεται για τόσες εθνικές καταστροφές, αλλά και για τόσες δολοφονίες αγνών πολιτικών του αντιπάλων στερώντας τους από την πολιτική της Ελλάδος.
(Οι φωτογραφίες είναι από τα βιβλία του Στυλιανού Παττακού)
1Στο βιβλίο «Έργαι και Ημέραι» ο Στυλιανός Παττακός εξηγεί τον λόγο για τον οποίο τοποθετήθηκε στο συγκεκριμένο σημείο ο ανδριάντας του Ελευθερίου Βενιζέλου κατόπιν υποδείξως του δημοσιογράφου Κων/νου Ζαφειρόπουλου: «Ό ανδριάς του ‘Ελευθερίου Βενιζέλου έστήθη είς τόν χώρον όπου άλλοτε ύπήρχον τά – γνωστά – παραπήγματα, εδρα του ήρωϊκού lου Συντάγματος Πεζικού. ‘Ακριβώς δέ είς τήν είσοδον του Στρατοπέδου, από της όποίας κατευώδωσε τούς αvδρας του Συντάγματος έκείvου ό τότε Πρωθυπουργός Έλευθ. Βεvιζέλος, αποχαιρετήσας δι’ έμπvευσμέvου λόγου, καταλήξας: “Σας ζητώ vά πολεμήσετε αvδρείως, μέχρις αύτοθυσίας, αλλά θέλω όχι τόv ήρωϊκόv σας θάνατον, θέλω τήv ΝΙΚΗΝ .. ” -ήτο ή 6n Όκτωβρίου 1912 – ή κήρυξις του Πολέμου τώv Βαλκανικών χωρών κατά της Τουρκίας – καί τό lov Σύνταγμα Πεzικού αvταπεκρίθη είς τά κελεύσματα του Πρωθυπουργού, οπως άπασαι αι ‘Ένοπλοι Δυvάμεις καί ολος ό Έλληvικός Λαός» (σελ.315-316).
2Αρχισυντάκτης της εφημερίδος «Καθημερινή».
3 «Διεμορφώθη ό χώρος, εις τόv όποίοv ύπήρχε τό Στρατόπεδον του lου Συντάγματος Πεζικού, εις “πράσιvοv”, εις τόv όποίοv έστήθη ό αvδριάς του ‘Ελευθερίου Βεvιζέλου, φροvτίδι, δαπάvη καί αποφάσει της Έπαvαστατικής Κυβερνήσεως. Τό όλοv έργov έξετελέσθη ύπό του Ύπουργείου Δημοσίων ‘Έργωv, έπιβλέψει καί μερίμvη του Ύπουργού κ. Παπαδημητρίου Κωv/vου.» (Παττακός, Έργα και Ημέραι, σελ.378)
4 «..αvηγέρθησαv οί ανδριάντες του Έλευθερίου Βεvιζέλου εις Αθήνας καί Χανιά πού ουδεμία Κυβέρνησις, έπί 60 έτη από του θανάτου του, έτόλμησε vά… σκεφθή…» (Παττακός, Έργα και Ημέραι, σελ.341)
5Ο Ίων Δραγούμης στο ημερολόγιό του στις 7-5-1919 γράφει: «Δεν είμαι επιτήδειος. Εγώ έλεγα και πίστευα ότι θα έπρεπε να πολεμήσει η Ελλάδα στο πλευρό των Συμμάχων μόνο την επέμβασή τους δεν ήθελα, μόνο τα άτιμα καμώματα του Βενιζέλου δεν ενέκρινα ενώ συμφωνούσα μαζί για την ανάγκη συμμετοχής στον πόλεμο και κύταζα να πείσω και τους άλλους, όσοι δε συμφωνούσαν, και θα τους έπειθα αν ενεργούσε τίμια ο Βενιζέλος και βοηθούσε ειλικρινώς για να καταπεισθούν και οι άλλοι. Μα αυτός πήγε και έγινε των ξένων όργανο για να διώξει τον Βασιλιά και να ευχαριστήσει το πάθος του. Τον εμφύλιο πόλεμο δεν τον ήθελα, ο Βενιζέλος τον θέλησε και τον έφερε. Σ’ αυτό δε συμφωνούσα μαζί του. […] Ήθελα τον πόλεμο μα όχι τον εμφύλιο πόλεμο, ούτε το ανακάτωμα του Αγγλογάλλου στα δικά μας πράματα».
