Ο μέγας εθνικός ήρως της νεωτέρας Ελλάδος απέθανεν. Ο θάνατός του αποτελεί σκληρόν κτύπημα της μοίρας και ουδείς προσπαθεί να εύρη εξήγησην των βουλών, κατά τας οποίας ο Ιωάννης Μεταξάς έπρεπε να αποθάνη καθ’ ην ώραν ακριβώς το τεράστιον ιστορικόν έργο του ήγγιζε την τελείωσιν του και η Ελλάς, στεφόμενη ήδη από δόξαν, τον εχρειάζετο δια να βαδίση προς τας υγιεστέρας και υψηλοτέρας ολοκληρώσεις του μακραίωνος βίου της. Ο Ιωάννης Μεταξάς απέθανε διότι είναι ανεξερεύνητοι αι βουλαί του Υψίστου.
Πάντως δεν είναι μεταξύ ημών. Εχάθη η μεγάλη του μορφή. Μας απομένει όμως το φως της διανοίας του, το οποίον θα φωτίζη διαρκώς τους μεγάλους δρόμους που αυτός ήνοιξεν εις την ζωήν του Έθνους και τους οποίους πιστοί θα ακολουθήσωμεν πάντοτε οι φίλοι του, οι συνεργάται του, οι συνεχισταί του. Διότι ουδέποτε το έργον Έλληνος πολιτικού είχε τόσην πληρότητα, τόσην ασφάλειαν, τόση ακρίβειαν, ουδέποτε επανάστασις έσχεν ως ή επανάστασις του Ιωάννου Μεταξά από της πρώτης στιγμής ως αποτέλεσμα αντί της αναστατώσεως την τάξιν, αντί του εγκλήματος την δικαιοσύνην, αντί της νοσηράς ρευστότητος την υγιά ευρυθμίαν, αντί των πειραματισμών την εσκεμμένην εφαρμογήν μελετημένων αποφάσεων, αντί των λόγων την ουσίαν, αντί της τρέχουσης πολιτικής τον βαθύ πατριωτικόν σκοπόν, αντί των προσώπων το Έθνος. Αναμφισβητήτως ο Ιωάννης Μεταξάς υπήρξεν η πληρεστέρα πολιτική μορφή της ελληνικής ιστορίας και αναμφισβητήτως επί των ημερών του τόσο ο εθνικός όσο και ο ηθικός βίος των Ελλήνων ήγγισε τα υψηλοτέρα του σημεία.
Και τι δεν κατόρθωσεν ο δαιμόνιος, αλλά τόσο σεμνός, τόσον πράος αυτός πολιτικός! Ακόμη και να κάμνη πιστευτόν, ότα ήτον ανάγκη, ότι αυτός ο αγαθός ως παιδί και δίκαιος ως πατριάρχης, ήτο σκληρός και τυραννικός άρχων…
Αλλά και το αν το έργον του δεν είχε την πολυσύνθετον μορφή την οποίαν είχε, και εάν το έργον αυτό δεν εξεκίνει από τα βασικά μεγάλα ζητήματα και δεν κατέληγε πάντοτε και εις τας μικροτέρας λεπτομερείας, ενός τεράστιου εθνικού, πολιτειακού, πολιτικού και κοινωνικού προγράμματος, δύο και μόνον αποτελέσματα της επαναστάσεώς του θα ήσαν αρκετά δια να τον καθιερώσουν οριστικώς εις την κρίσιν της ιστορίας ως μεγάλην πολιτικήν μορφήν. Το ένα αποτέλεσμα είναι ότι παρέλαβε την Ελλάδα διχασμένην και δυστυχή, ως συμβαίνει ατυχώς συχνά εις την ιστορίαν μας, και την παραδίδει σήμερον ηνωμένην και ευτυχή, το άλλο, το επίσης μέγα και δυσχερές αποτέλεσμα, ότι κατόρθωσε πρώτος και μόνος αυτός να λύση το πρόβλημα της αντιθέσεως των κοινωνικών τάξεων! Πράγματι ο Ιωάννης Μεταξάς είναι ο πρώτος πολιτικός εις την παγκόσμιον ιστορίαν όστις ηδραίωσεν ένα αστικόν, μοναρχικόν καθεστώς επάνω εις την αγάπην των εργατικών και αγροτικών μαζών. Τας λαϊκάς ημών μάζας ο Ιωάννης Μεταξάς ευηργέτησε και προήγαγεν όσον ουδείς άλλος, κατορθώσας ούτω να διατηρήση και προαγάγη το αστικόν ελληνικόν καθεστώς δίδων εις τούτο σοσιαλιστικόν περιεχόμενον. Διατί και πως; Διότι ο Ιωάννης Μεταξάς μεταξύ των άλλων ήτο και ένας βαθύς κοινωνικός φιλόσοφος. Και εάν εις την θεωρίαν προσθέσετε τον μεγάλον πρακτικόν του νουν έχετε την εξήγησιν. Ιδού ότι ήλθεν η ώρα να αποκαλυφθή ότι ο αριστοκράτης την καταγωγήν, ο στρατιωτικός, ο μοναρχικός Ιωάννης Μεταξάς ήτο σοσιαλιστής. Ω! οποία συμπεράσματα, οποίας σκέψεις, οποίον δίδαγμα δεν μας προσφέρει η φύσις, ο νους, η πολιτική του Ιωάννου Μεταξά και επί του θέματος τούτου!
Ιδού, λοιπόν, δύο πελώρια προγραμματικά αποτελέσματα, τα οποία τον καθιερώνουν ως μεγάλην πολιτικήν μορφήν και του εξασφαλίζουν αΐδιων την εθνικήν ευγνωμοσύνην. Αλλά το έργον του, το ηθικόν, ο άθλος της νέας εθνικής μας αφυπνίσεως, το τεράστιον σάλπισμα της πίστεως εις το οποίον έσπευσαν πυκναί κατά πρώτον αι λεγεώνες της νεολαίας μας και κατόπιν βραδέως αλλ’ ασφαλώς όλαι αι τάξεις μας, όλαι αι ηλικίαι, όλαι αι ψυχαί, όλα τα αναστήματα μέχρι της ημέρας κατά την οποίαν ο μέγας αρχηγός ενός μικρού κράτους επεταξεν εις τα μούτρ μιας κραταιάς αυτοκρατορίας το «Μολων Λαβε» του, αυτός ο πράγματι υπεράνθρωπος άθλος του είναι εκείνος, ο οποίος τον ήνωσε βαθιά και οριστικά με την ελληνικήν ψυχήν και τον κατέστησε πραγματικόν ήρωαν. Αλλά και πέραν τούτου η εθνική έννοια της απαντήσεώς του κατά την νύκτα της 28ης Οκτωβρίου υπερβάλλει ακόμη και την εθνικήν, και αυτή είναι η οποία γενομένη εις την στιγμήν κατά την οποίαν έγινε κατέστησε παγκόσμιν την φυσιογνωμίαν του Ιωάννου Μεταξά και ύψωσε την Ελλάδα και πάλιν μετά αιώνας ως πρότυπον και ως σύμβολον μεταξύ των εθνών.
Τώρα ο Ιωάννης Μεταξάς απέθανε. Το έργον του και η μορφή του θα μελετώνται επί μακρόν.
Αν εζη ακόμη δυό ή τρία έτη, όπως επίστευε και όπως μας εξεμυστηρεύετο συχνά, θα ετερμάτιζε το έργον του και θα το παρέδιδεν ακέραιον. Μιαν εβδομάδα προ του τελεσιγράφου και ενώ επάλαιεν ετι διπλωματικός προς την Ιταλίαν επεσκέφθη τον ομιλούντα εις τας 8 το πρωί. «Ήλθα να σου πω κάτι. Να το κρατήσης μυστικό. Δεν ετοιμάζω μόνον τον στρατόν για τον πόλεμον. Θέλω όλα να πηγαίνουν παράλληλα, διότι δεν έχω πολύν καιρόν. Λοιπόν αυτό που σε τυραννεί από 2 ετών το απεφάσισα και το ετοίμασα – «Ποιο, κύριε Πρόεδρε;» – «Το νέον πολίτευμα! Έχω βρει την βάσιν. Θα ιδής». Θα είναι ένας ευλίγιστος, λογικός μηχανισμός. Αλλά θα πρέπει να το συντάξουμε χωρίς φασαρίες και συζητήσεις και κατόπιν θα πάω στον Βασιλέα. Λοιπόν, γι’ αυτό ήλθα. Θα σου δώσω τον σκελετόν και θα σε παρακαλέσω να με βοηθήσεις, να ασχοληθής με την σύνταξιν του και κατόπιν βλέπουμε μαζί». «Κύριε Πρόεδρε, όπως πάντα εις τας διαταγάς σας!». Και κατεβήκαμε στας Αθήνας από την Κηφισιά. Μετ’ ολίγας ημέρας εξέσπασεν η κρίσις, το τελεσίγραφον της 28ης Οκτωβρίου, ο πόλεμος, η νίκη, ο θάνατος και η αποθέωσίς του. Το νέον πολίτευμα θα περιμένη την ώραν του…
Χθες, το απόγευμα, κάτω από έναν μολυβένιον ουρανό, την ώραν που η σορός του Ιωάννη Μεταξά εφέρετο βραδέως προς την Μητρόπολιν, εξέσπα ο λαϊκός θρήνος εις τους δρόμους των Αθηνών. Ουδέποτε «Τύραννος» εθρηνήθη βαθύτερα από έναν ολόκληρον λαόν…
Εν τω μεταξύ συνεχίζεται η ζωή του Έθνους, και προ παντός την στιγμήν αυτήν ο πόλεμος. Γνωρίζομεν ποιαν οδύνην θα προκαλέση εις την ψυχήν του ελληνικού λαού ο αδόκητος θάνατος του πρώτου Έλληνος στρατιώτου. Αλλ’ ακριβώς, επειδή ο πρώτος Έλλην στρατιώτης έπεσεν επί των επάλξεων, η μάχη, υπό την ηγεσία του Βασιλέως, προς τον οποίον σήμερον στρέφεται η μεγαλυτέρα παρά ποτέ εμπιστοσύνη του Έθνους, συνεχίζεται και θα συνεχισθή αδιάπτωτος, πεισματώδης, λυσσαλέα μέχρι της νίκης.
Εμπρός εις τον ανοικτόν τάφον του μεγάλου Έλληνος, του μεγάλου αρχηγού, του μεγάλου φίλου, δίδομεν την διαβεβαίωσιν ότι δεν θα προδώσωμεν τας ιδέας του… Αδελφοί με την ιδέαν: Ιωάννης Μεταξάς, και πάλιν θα νικήσωμεν!
