Και το κράτος θα είναι ταιριασμένο με την ανάγκη της δημιουργίας πολιτισμού. Ας λείψη το κράτος, που θα της είναι εμπόδιο ή θα παραμορφώνει την εθνική ψυχή. Αν το κράτος στενοχωρεί το έθνος, πρέπει αναγκαστικά ή να αλλάξη μορφή ή να χαθή. Το κράτος, που εμποδίζει τη φυσιολογία του έθνους, είναι περιττό και βλαβερό. Χρειάζεται μια πολιτική ζωή ανεξάρτητη, δηλαδή ελληνική, για να γεννηθή ένας ελληνικός πολιτισμός. Οι διάφοροι πρωτιτερινοί ελληνικοί πολιτισμοί ανταποκρίνονται σε διάφορες, ανεξάρτητες, ελληνικές, πολιτικές ζωές, σε διάφορα ελληνικά κράτη, σε διάφορους, ελληνικούς πολιτειακούς οργανισμούς, σε διάφορα πολιτικά αποκρυσταλλώματα της ζωής του έθνους. Το έθνος δε δουλεύει αυστηρά χρονολογικά φτιάχνοντας πρώτα το κράτος του κι ύστερα τον πολιτισμό του. Μαζί, παράλληλα ή και άσχετα κρυσταλλώνουν το κράτος και ο πολιτισμός ενός έθνους. Μα όταν δημιουργεί, ό,τι και να ‘ναι το έθνος, βρίσκεται σε μια ένταση, που το ξυπνά ως τα βάθη της ψυχής του και το κάνει να γυρεύη συνολικό άνθισμα. Αν και δύνεται το έθνος ναυτειάση ένα κράτος ή πολλά κράτη, δεν θα κάνη το κράτος του, δηλαδή εκείνο που θα ταιριάζη με τις ανάγκες του, παρά μόνο αφού νιώση καθαρά τη γραμμή, που ακολουθεί ο πολιτισμός του, ο πολιτισμός, που, βράζοντας μέσα του, πάει να γεννηθεί ή να ξαναγεννηθεί. Αφού γίνη το κράτος, επιδρά κι αυτό πάνω στο έθνος και το αλλάζει κάπως. Η αλληλεπίδραση είναι φυσικό φαινόμενο. Μα μόνο η επίδραση εκείνη του κράτους είναι καλή, όποια δυναμώνει το έθνος, όχι εκείνη που το αδυνατίζει.
Ο νεοελληνικός πολιτισμός θα είναι τελειότερος κι από τον ελληνιστικό των Μακεδόνων και από τον βυζαντινό, αν καταφέρη το έθνος να ελευθερωθή από τη λογιώτατη παράδοση, που βάραινε απάνω και στους δυο πρωτιτερινούς αυτούς πολιτισμούς και τους εμπόδιζε την απόλυτη αυτοβουλία, την πρωτοτυπία, την ελεύθερη άνθιση. Αυτό δεν πάει να πει πως δύνεται να ξαναπλάση ο Έλληνας έναν πολιτισμό τόσο ατόφυο και αυθόρμητο, νέο και χαρούμενο, όπως ήταν ο αρχαίος. Ίσως να γερνούν και τα έθνη, όπως οι άνθρωποι. Ίσως η πείρα και η γνώση να βαραίνη απάνω μας πάρα πολύ για να μπορέσομε ποτέ να πλάσομε, σαν τα παιδιά, σχεδόν ασύνειδα και αυθόρμητα, κόσμους δροσερούς και αμέριμνους. Μα τουλάχιστον ας ξεχάσομε, όσο γίνεται, τα παλιά καλούπια, ας θυμούμαστε μόνο το πνεύμα, ας πιστέψουμε στη ζωντανάδα μας και ας αφήσουμε κάθε μας ιδιότητα ν’ ανοίξη, όσο το δυνατόν περισσότερο, ας γίνομε τολμηροί και χαρούμενοι αντικρύζοντας την ζωή.
Ούτε σαν τον αρχαίο, ούτε σαν τον πιο αρχαίο, ούτε σαν το βυζαντινό, ούτε και σαν τον ευρωπαϊκό, το συγκαιρινό, θα είναι ο νέος ελληνικός πολιτισμός. Κάτι άλλο θα είναι, που θα κλή και πολλά ανατολίτικα στοιχεία. Και η γεωγραφική θέση της πατρίδας της φυλής, ανάμεσα σ’ Ανατολή και Δύση, το λέει πως ο πολιτισμός, που θα γεννηθή από τους Έλληνες θα γίνη αναγκαστικά διαφορετικός από το δυτικό, και, μ’ όλα τα ξένα ή παλιά στοιχεία, που θα ‘χει πάρει, θα είναι ελληνικώτατος.
Και ίσως η μόνη δυνατή του πίστη θα είναι η εθνική. Απ’ αυτήν συνεπαρμένο το έθνος θα ανθίση. Είναι ο καιρός της τώρα, και το έχουν νοιώσει πάλι οι πρώτοι από τους σύγχρονους λαούς και συνειδητότερα οι Έλληνες, μολονότι πάσκισε με τα όλα του το φραγκοντυμένο, ταπεινό και πρόστυχο κράτος να τους δώση άλλο ιδανικό, μπακάλικο – ένα Βέλγιο μπουρζουαζικό, μιαν ουδέτερη, ευνούχα, γελαδοτρόφα Ελβετία -, και να τους κάμη να παραστρατίσουν.
Και το άνθος του έθνους το ωραίο θα είναι έργο ανθρώπινο και ανθρωπιστικό. Δε γύρεψε το έθνος, από τότε που παρουσιάστηκε στον κόσμο, πολιτικές κατάχτησες, οι πολεμικές του προσπάθειες ήταν σχεδόν πάντα ταιριασμένες με την ανάγκη της πολιτικής του ανεξαρτησίας, επάσκισε όμως με την υπεροχή του την ψυχική να εξανθρωπίση τους ανθρώπους. Ίσως και να μην επάσκισε κιόλα, αλλ’ απλά το έκαμε. Το παράδειγμα των Ελλήνων εσκλάβωσε τον κόσμο.
Σαν ανθρώπινο γέννημα ο πολιτισμός έχει μέσα του και την πατρίδα, κοντά στα άλλα ανθρώπινα αισθήματα, τον έρωτα, την αγάπη, το θάνατο, τη φύση, μα υψώνει τον άνθρωπο από πάνω από τις όποιες πατρίδες. Του πολιτισμού τα κύρια παρακλάδια λογαριάζονται οι τέχνες, οι επιστήμες, οι φιλοσοφίες, κάποια θρησκεία και κάποια ηθική. Και όλα αυτά μαζί ή το καθένα ξέχωρα υψώνουν τον άνθρωπο από πάνω από τις πατρίδες, όσο και ναυρίσκωνται θεμελιωμένα όλα σε κάποια πατρίδα, σαν παρακλάδια του κάθε πολιτισμού, που και αυτός έχει πατρίδα. Για να γεννηθή πολιτισμός χρειάζεται τόπος, χρόνος και άνθρωποι μαζωμένοι και συνθεμένοι σε έθνος. Οι πολιτισμοί γεννιούνται ο καθένας σε κάποια πατρίδα, σε κάποια εποχή και σε κάποιο έθνος. Έξω από αυτά δε μπορεί να σταθή πολιτισμός. Όσο για τον κοσμοπολιτισμό, είναι το αποσταμένο αποσπόρι του κάθε πολιτισμού.
Τη θρησκεία τη δική του, την πρωτινή, δεν μπόρεσε το έθνος να τη γενικέψη στους ανθρώπους, επήγε αρκετά μακριά, μα όχι παντού, αλλά, όταν, προσέχοντας κάθε ψυχική εκδήλωση, παρατήρησε στην Ιουδαία μιλά θρησκεία ανθρώπινη, την πήρε, τη μεταμόρφωσε και την έκαμε δεκτή στον κόσμο, γιατί της έδωσε έκφραση. Αυτή ήταν του ελληνικού έθνους ιδιοφυία από τα παλιά τα χρόνια, να μπορή να εκφράζη ό,τι οι άνθρωποι μισοένοιωθαν, να ανθρωπίζη, να δίνη μορφή στα ασύνειδα, να τραβά από τα βάθη των θησαυρών της ψυχής, από τα πλούτη του ασύνειδου και να φέρνη στο φως όσα μπορούσε περισσότερα, κάνοντάς τα συνειδητά ή δίνοντάς τους νοητή μορφή. Η αξιοσύνη του ήταν και είναι να βοηθή την ανθρωπότητα να εκφραστή.
Αν η νέα θρησκεία είναι το έθνος, την έκφρασή της τη μορφή της πάλε οι Έλληνες θα τη βρούνε, και θα φανερώσουν έτσι στον κόσμο την αληθινή εθνολατρεία, την αγάπη και την ολοκληρωτική καλλιέργεια της ατομικής και της ομαδικής ψυχής του ανθρώπου.
Πολιτισμός δεν είναι μόνο κοινότητα σκέψης, αίσθησης και θέλησης, παρά και βάση για να υψωθή επάνω το ανώτερο είδος των ανθρώπων, οι εξαιρετικοί ανθοί, οι μεγάλοι άντρες σε κάθε λογής ανθρώπινη ικανότητα. Έχει την αξιοσύνη ο πολιτισμός να πλάση τους εξαιρετικούς ανθρώπους, που περιέχουν και αντιπροσωπεύουν όλες τις ιδιότητες και ικανότητες του πολιτισμού και του έθνους, που τους εγέννησε.
Ίων Δραγούμης, Ελληνικός Πολιτισμός
