Διαρκούντος του έτους 1914, ο Ιωάννης Μεταξάς συνέταξε και κατέθεσε εις το Γενικόν Επιτελείον Στρατού υπόμνημα σχετικώς με τις συνθήκες και τους όρους διεξαγωγής και την εκτιμώμενην τελικήν έκβασιν ενός υποθετικού ελληνικού στρατιωτικού εγχειρήματος εις την Μικράν Ασίαν.
Κατόπιν μιας εμβριθούς και, από πάσης επόψεως, υποδειγματικής αναλύσεως και συνεκτιμωμένων όλων των στρατιωτικών, γεωγραφικών, δημογραφικών, οικονομικών, γεωπολιτικών, ανθρωπογεωγραφικών και πολιτικο – διπλωματικών παραμέτρων ο Μεταξάς κατέληγεν εις το συμπέρασμα ότι πιθανόν εγχείρημα στρατιωτικόν της Ελλάδος στην Μικράν Ασίαν θα κατέληγεν αναποφεύκτως εις δεινήν αποτυχίαν, με ολέθριες συνέπειες για τους Έλληνες.
Τα συμπεράσματά του εκείνα καθώς και το τεκμηριωμένον σκεπτικόν, εφ’ ων εβασίζοντο, εξέθεσε ο Μεταξάς ευθέως και κατά πρόσωπον, πολύ εγκαίρως, στον ίδιον τον Βενιζέλο, τότε Πρωθυπουργόν, σε ιδιαιτέραν συνομιλίαν την οποίαν είχαν οι δύο άνδρες, τον Ιανουάριον του 1915. Με πάσαν υπευθυνότηταν, σοβαρότηταν και ειλικρίνειαν ο Μεταξάς εξήγησε στον Βενιζέλον:
- Ότι δεν ήτο δυνατή, επ’ αόριστον, η κατάληψις και διατήρησις μιας λεπτής, παραλίου γεωγραφικής ζώνης εν μικρά Ασία, διαρκώς πιεζομένης υπό συμπαγούς ηπειρωτικού όγκου.
- Ότι, όμως, οι ελληνικές δυνατότητες δεν ήσαν επαρκείς, ούτε κατά διάνοιαν, για την κατάλυσιν ολοκλήρου του Τουρκικού Κράτους.
- Ότι έπρεπε να ληφθούν υπ’ όψιν η αχανής γραμμή του μικρασιατικού μετώπου, το γεωγραφικόν βάθος της Τουρκίας, η έκτασις και η δυσχέρεια των γραμμών συγκοινωνιών, το δυσχερές του εδάφους αλλά και η εις αυξανόμενον βαθμόν εχθρική διάθεσις του πληθυσμού, καθ’ ο μέτρον ο Ελληνικός Στρατός θα απομακρύνετο εκ των ακτών και θα προήλαυνε εν μέσω πληθυσμού ολοένα και περισσότερον μην ελληνικού.
- Ότι, συναφώς, όσον και εάν τούτο δεν ηχούσε ευχαρίστως εις μερίδαν της ελληνικής κοινής γνώμης, η Ελλάς δεν διέθετε το απόλυτον και ακαταμάχητον εθνολογικόν πλεονέκτημα ούτε καν την ενδοχώραν της Σμύρνης και εις τις περιοχές εκείνες στις οποίες διαβιούσε, εν πάση περιπτώσει, ακμαίος Ελληνισμός-πόσω δε μάλλον…(εις;)…. τις περιοχές του εσωτερικού της Μικράς Ασίας.
- Ότι, συναφώς-και τούτο ήτο επίσης ένα σημείον που ο Μεταξάς είχε την ευθοκρισίαν να αντιληφθεί αλλά και την ευθύτητα χαρακτήρος να πει, έστω (….)εγένετο, ενδεχομένως, δυσάρεστος-, ώφειλε να συνεκτιμηθεί σοβαρώς το γεγονός ότι, εάν οι Τούρκοι εσχημάτιζαν την εντύπωσιν ότι επεδιώκετο η εξ ολοκλήρου υποδούλωσις των (και αυτήν την εντύπωσιν θα εσχημάτιζαν αφεύκτως, αφ’ ης στιγμής έβλεπαν εαυτούς απειλωμένους και βαλλομένους όχι, φερ’ ειπείν, στα Ιωάννινα όπως το 1913, αλλά στον γεωγραφικόν πυρήνα της εθνικής υπάρξεώς τους, στην Μ. Ασία), τότε, όπως ήτο φυσιολογικό, θα διεγείρετο ο εθνικισμός των και η διάθεσις των προς αντίστασιν.
- Ότι, περαιτέρω, έδει όπως συνεκτιμηθούν τα αδήριτα γεωγραφικά δεδομένα: Ότι δηλαδή, όπως εξηγούσε ο Μεταξάς, ακόμη και εάν ο Ελληνικός Στρατός, προς στιγμήν, επετύγχανε ορισμένα τακτικά κέρδη, και πάλιν δεν θα ήτο δυνατή η επ’ αόριστον κατάληψις και κατοχή τόσον μεγάλου γεωγραφικού χώρου.
- Ότι εν τέλει, ακόμη και εάν κατόρθωνε τον μέγαν άθλον καταλήψεως αυτής ταυτής της Αγκύρας, μια ανάλογος τακτική νίκη ουδόλος προεξοφλούσε την λήξιν της τουρκικής αντιστάσεως και την αισίαν έκβασιν της εκστρατείας-εν προκειμένω, ο βαθύς γνώστης της Γεωπολιτικής και της Ιστορίας Ιωάννης Μεταξάς παρέπεμπε στο πολλαπλώς διδακτικόν ιστορικόν προηγούμενον της Ρωσσικής Εκστρατείας του Μ. Ναπολέοντος του έτους 1812 και της φοβεράς καταστροφής της πάλαι ποτέ λαμπράς και επιφόβου Γαλλικής «Μεγάλης Στρατιάς» των 700.000 ανδρών, μετά και παρά την κατάληψιν της Μόσχας (το «Στάλινγκραντ» θα συνέβαινε δεκαετίες αργότερα!).
Το καταπληκτικόν είναι ότι, κατά μαρτυρίαν του ιδίου του Μεταξά, ο Βενιζέλος αφού άκουσε την προαναφερθείσαν ανάλυσιν του κορυφαίου Επιτελικού Αξιωματικού του, του είπε: «Το βλέπω, το καλλίτερον που έχομε να κάνωμεν είναι να καθήσωμεν ήσυχοι»! Μετέπειτα, εν τούτοις, θα έκανε στροφήν 180 μοιρών-κατά παγίαν συνηθείαν του, άλλωστε (βασιζόμενος απλώς και μόνον εις προφορικές, μη δεσμευτικές «διαβεβαιώσεις» ορισμένων ξένω «φίλων» του).
Από το βιβλίο του Ηλία Ι. Ηλιόπουλου «Ιωάννης Μεταξάς, ο Εθνικός Κυβερνήτης»
