Γράφει ο Αλέξανδρος Καρράς
Για τον Κόμη Ρίχαρντ Γκουντενχόβ Καλέργι έχουν ακουστεί πολλά και τα περισσότερα εξ αυτών είναι, εν μέρει, παρανοήσεις των ιδεών του. Η ΕΕ σήμερα τον χρησιμοποιεί ως σύμβολο αλλά στην ουσία έχει παρεκκλίνει από θεμελιώδεις θέσεις και ιδέες του. Ο Καλέργι μπορούμε να πούμε ότι επηρεάστηκε από τον Νίτσε που ήθελε μια ενωμένη Ευρώπη χωρίς έθνη-κράτη, αλλά ο συγγραφέας του «Ζαρατούστρα» δεν την ήθελε δημοκρατική. Υπήρξαν πολλοί ακόμα που ήθελαν μια ενοποιημένη Ευρώπη όπως ο Julius Evola, ο Otto Strasser, ο Pierre Drieu la Rochelle ή ο Sir Oswald Mosley, με διαφορετικές προσεγγίσεις όμως ο καθένας. Ο Pierre Drieu la Rochelle ήταν εγγύτερα στη σκέψη του Καλέργι χωρίς ιδιαίτερες διαφοροποιήσεις. Το ζήτημα που πρέπει να εξεταστεί εδώ όμως είναι τι ακριβώς πίστευε ο Καλέργι και να διαλευκάνουμε ότι όποιος μίλησε για ενοποιημένη Ευρώπη δεν ήταν απαραίτητα επηρεασμένος από τον Καλέργι. Ο Μουσολίνι κι ο Έβολα, αλλά και ο Όττο Στράσσερ είχαν συναντήσεις με τον Καλέργι. Αυτό έχει κάποια σημασία και, ως γεγονός, δεν περιέχει τίποτα το συνωμοσιολογικό. Το βιβλίο «Πανευρώπη» ο Καλέργι το έγραψε το 1923, πέντε χρόνια μετά από το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Στο κείμενο που ακολουθεί θα συνοψίσουμε το περιεχόμενο του βιβλίου και των ιδέων του Καλέργι για μια ενωμένη Ευρώπη κι ένα ευρωπαϊκό έθνος. Πρόκειται για μια εισαγωγή που θα διαφωτίσει σε πρώτο στάδιο τους στοχασμούς του πιο αναγνωρισμένου ιδεολόγου της πανευρωπαϊκής ένωσης, ώστε να μπορέσουμε να διακρίνουμε κατά πόσον άλλοι υποστηρικτές της ενοποιημένης Ευρώπης ήταν επηρεασμένοι από τον ίδιο, κατά πόσο συγγένευαν οι ιδέες τους με τις ιδέες του και που διέφεραν. Κύριο στοιχείο με σήμερα που βρίσκει πολλούς συμφωνούντες ο Καλέργι είναι η εχθρότητά του προς τη Ρωσία, είτε τσαρική είτε κομμουνιστική. Συνεπώς, η εξέταση του εν λόγω έργου περιέχει ενδιαφέρον και σήμερα.
Εισαγωγικά για την ιδέα του Καλέργι
Σε αντίθεση με άλλες σχολές σκέψεις, κυρίως του απολυταρχισμού του Μεσοπολέμου, ο Καλέργι υποστήριζε ότι η ευρωπαϊκή παρακμή είναι αποτέλεσμα πολιτικό κι όχι βιολογικό. Η Ευρώπη πέθαινε από τον αλληλοσπαραγμό των κρατών της στρέφοντας την τεχνολογία το ένα εναντίον του άλλου. Υποστήριζε ότι οι Ευρωπαίοι ήταν ανέκαθεν υψηλής ποιότητας ως ανθρώπινες υπάρξεις κι αυτό αποδεικνύεται από την μετανάστευσή τους στην Αμερική και τα επιτεύγματά τους στη γη αυτή. Για την εποχή εκείνη, δηλαδή το 1923 που έγραφε το βιβλίο «Πανευρώπη», λίγο μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, τόνιζε ότι τα πιο καυτά ζητήματα που απειλούσαν την ευρωπαϊκή ήπειρο ήταν δύο: το κοινωνικό (πάλη των τάξεων) και το ευρωπαϊκό (πόλεμος μεταξύ ευρωπαϊκών κρατών). Η Ευρώπη, λέει ο Καλέργι, έχοντας χάσει την αυτοπεποίθησή της ανέμενε έξωθεν βοήθεια: κάποιοι την περίμεναν από τη Ρωσία και κάποιοι από τις ΗΠΑ. Σήμερα βλέπουμε να ισχύει το ίδιο. Και επεσήμανε ότι η λύση δεν δύναται να έρθει από αυτές τις δύο πλευρές γιατί η μεν Ρωσία θέλει να την κατακτήσει, ενώ οι ΗΠΑ να την εξαγοράσουν. Μόνη διέξοδος για την Ευρώπη ήταν, σύμφωνα πάντα με τον ίδιο, μια πολιτικο-οικονομική ενοποίηση της ευρωπαϊκής ηπείρου βασισμένη στην αλληλοβοήθεια δια της οργανώσεώς της που θα έβαζε τέλος στον αλληλοσπαραγμό των ευρωπαϊκών εθνών και την επικρατούσα αναρχία στην ήπειρο. Το σύμβολο της Πανευρώπης που πρότεινε ο Καλέργι ήταν ο ηλιακός σταυρός και ο ήλιος που συμβολίζουν την Ανθρωπότητα και τον Λόγο.
Το Δόγμα Μονρόε ως πρότυπο για την Ευρώπη
Ο 19ος αιώνας υπήρξε ο αιώνας της ευρωπαϊκής ηγεμονίας στον κόσμο. Η Αμερική κατόρθωσε να απεξαρτηθεί από αυτήν την ευρωπαϊκή ηγεμονία με την διακήρυξη του δόγματος Μονρόε. Η Ιερά Συμμαχία (1815) απειλούσε τη νεογέννητη βορειοαμερικανική ανεξαρτησία κι έτσι στις 2 Δεκεμβρίου του 1823 ο Μονρόε προέβη στη διακήρυξη με την οποία ξεκαθάρισε πως οι ΗΠΑ δε θα ανέχονταν καμία ευρωπαϊκή ανάμειξη στην αμερικανική πολιτική. Ουσιαστικά η Ιερά Συμμαχία αποτελούσε μια ευρωπαϊκή ενότητα. Αυτή η ευρωπαϊκή ηγεμονία κατέρρευσε στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Οι λόγοι της κατάρρευσης αυτής ταξινομήθηκαν από τον Καλέργι όπως ακολουθούν συνοπτικώς:
1. Ο σχηματισμός της Βρετανικής Αυτοκρατορίας.
2. Η αποκοπή της Ρωσίας από την Ευρώπη και ο σχηματισμός μιας αυτοκρατορίας, δηλαδή της ΕΣΣΔ. Αυτή η ένωση ήταν μια ευρασιατική και παγκόσμια δύναμη που εξαφάνισε τα σύνορα των Ουραλίων και πολιτικώς εξήλθε από την Ευρώπη διότι απέρριψε το δημοκρατικό σύστημα. Με τον τρόπο αυτό η Ευρώπη έχασε τα ανατολικά της σύνορα, δηλαδή τα Ουράλια, και πλέον είχε τα πολιτικά σύνορα της Ρωσίας.
3. Η παγκόσμια ισχύς της Ιαπωνίας, ως συνέπεια του ιαπωνορωσικού πολέμου και της ήττας της Ρωσίας.
4. Η ενδυνάμωση κι η ανέλιξη της Αμερικής σε παγκόσμια ηγέτιδα δύναμη μέσω των επενδύσεών της στην Ευρώπη, αλλά και της αποφασιστικής της παρέμβασης στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
5. Η πτώση της Ευρώπης μετά την διάλυση της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας και τον ακρωτηριασμό της Γερμανίας, ως συνέπεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι άνθρωποι και το χρήμα που χάθηκαν στον πόλεμο αυτό κατήντησαν την Ευρώπη επαρχία.
Οι συνέπειες της πτώσης της ευρωπαϊκής ηγεμονίας
Η ηγεμονία της τερματίστηκε για πάντα και η Ευρώπη κατήντησε αντικείμενο οίκτου, ενώ πριν προκαλούσε τον τρόμο. Από την θέση του ηγεμόνα αναγκάστηκε να περάσει σε θέση άμυνας έναντι της απειλής μιας ρωσικής εισβολής, αλλά και λόγω της οικονομικής απειλής του αμερικανικού ανταγωνισμού. Η χρεοκοπία, η διαίρεση και το δημογραφικό της ευρωπαϊκής ηπείρου την βύθισαν σε ένα οικονομικό χάος.
Μάλιστα ο Καλέργι προέβλεπε ότι η Ρωσία πολύ σύντομα θα αξιοποιούσε τα αμύθητα πλούτη της ρωσικής γης μαζί με τον δημογραφικό της πλούτο. Σήμερα βλέπουμε ότι σε αυτό ο Καλέργι δικαιώθηκε. Το φυσικό αέριο είναι το στοιχείο εκείνο με το οποίο η Ρωσία αποτελεί ισχυρό παράγοντα στην παγκόσμια οικονομία και μέσω αυτού κατάφερε να εξοικονομήσει τον προϋπολογισμό του πολέμου της κατά της Ουκρανίας και, κατ’ ουσίαν, κατά των ΗΠΑ.
Ταυτόχρονα, υποστηρίζει ο Καλέργι, τα κράτη μίκρυναν επειδή οι αποστάσεις μεταξύ τους μειώθηκαν χρονικώς λόγω της τεχνολογίας. Ουσιαστικά αυτό αποτελούσε το πρώτο στάδιο της παγκοσμιοποίησης, αφού μέσω του αεροπλάνου ή του τρένου οι λαοί έρχονταν όλο και πιο κοντά. Λόγω λοιπόν αυτής της συγκοινωνιακής τεχνικής, εξακολουθεί ο Καλέργι, το εκάστοτε κράτος δεν δύναται πλέον να παραμείνει ανεξάρτητο και η μόνη λύση είναι η ένταξη των κρατών σε ομοσπονδίες, όπως συνέβη με την Παναμερικανική Ένωση. Κι επιχειρηματολογεί λέγοντας ότι οι ισχυρότερες δυνάμεις την εποχή εκείνη ήταν ομοσπονδίες, όπως η Ρωσία, η Αγγλία και οι ΗΠΑ.
Η Ευρώπη, συνεχίζει ο Καλέργι, έπρεπε να ακολουθήσει το παράδειγμα των ΗΠΑ για να αποφευχθεί ένας νέος πόλεμος όπως εκείνος του 1914-1918. Η Ρωσία, η Αγγλία, η Αμερική και η Κίνα πέτυχαν να επανενώσουν πληθυσμούς που ήταν πιο κοντινοί ή πιο συγγενικοί τους δημιουργώντας ισχυρές ηγεμονίες, ενώ η Ευρώπη διαιρέθηκε όλο και περισσότερο σε μικρά κράτη. Εκτός ευρωπαϊκής ηπείρου επικρατούσε ο πόθος προς τη σύνθεση αντί της διαίρεσης. Η πρόταση και η προφητεία του Καλέργι, σαν άλλη Κασσάνδρα, ήταν ότι η ελευθερία των κρατών της Ευρώπης έπρεπε να ολοκληρωθεί δια της ενώσεώς τους, αλλιώς πολύ σύντομα θα καταβροχθίζονταν από την απόλυτη και πλήρη ανάπτυξη των παγκόσμιων δυνάμεων.
Εν συνεχεία, ο υποστηρικτής της ιδέας της Πανευρώπης, παραθέτει τα πλατιά γεωγραφικά σύνορα της γης μετά τις ομοσπονδοποιήσεις των μεγάλων δυνάμεων που αναδείχθηκαν στον κόσμο την εποχή εκείνη.
Για την ένωση της Ευρώπης
Υποστήριζε ότι η ευρωπαϊκή ήπειρος δεν υφίσταται ως πολιτική έννοια κι ότι αποτελούσε ένα χάος λαών-κρατών που, λόγω του μίσους και του φθόνου, δεν ήταν τίποτα άλλο πέρα από μια πηγή συγκρούσεων διεθνούς εμβέλειας και εστία παγκοσμίων πολέμων του μέλλοντος. Το 1939 δικαιώθηκε και σε αυτό. Συνεπώς, το ευρωπαϊκό ζήτημα αποτελούσε κι ένα διεθνές πρόβλημα. Η ένωση της Ευρώπης θα μπορούσε να επιτευχθεί με δύο μόνο τρόπους: είτε οικειοθελώς από τους ευρωπαϊκούς λαούς είτε να κατακτηθεί από τη Ρωσία.
Το ευρωπαϊκό ζήτημα το παρομοίασε με το βαλκανικό ζήτημα της δεκαετίας του 1910 και την αστάθεια της ειρήνης εξαιτίας των συγκρούσεων στη γεωγραφική περιοχή της Χερσονήσου του Αίμου. Μόνο με την έγκαιρη ένωση της η ευρωπαϊκή ήπειρος θα μπορούσε να βρεθεί ως πέμπτος ισότιμος παράγοντας δίπλα στις άλλες παγκόσμιες δυνάμεις (Ρωσία, Αμερική, Βρετανία και Άπω Ανατολή). Η παράταση της ευρωπαϊκής διαίρεσης θα της στερήσει την πολιτική επιρροή σε διεθνή ζητήματα και θα πέσει θύμα της ρωσικής εισβολής. Κάτι που εν τέλει συνέβη για ένα μεγάλο τμήμα της ευρωπαϊκής ηπείρου κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ως παράδειγμα προς αποφυγή, ο Καλέργι, χρησιμοποίησε το ιστορικό προηγούμενο της Γερμανίας που η διαίρεσή της και οι συνεχείς πόλεμοι με τους άλλους Ευρωπαίους την κατέστρεψαν δημογραφικώς και οικονομικώς και, κατά συνέπεια, πολιτισμικώς. Την πτώση της Γερμανίας από τον τριακονταετή πόλεμο την συνέκρινε με την εποχή που γεννήθηκε για την Ευρώπη από το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. «Αν η Ευρώπη δε λάβει το μάθημά της από την ιστορία θα έχει την μοίρα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας», προνήνυσε ο Καλέργι.
Συγκλονίζει και μια ακόμα πρόβλεψή του: «Ρωσία και Μεγάλη Βρετανία θα εξαναγκάσουν σε πόλεμο στις όχθες του Ρήνου τη Γαλλία και τη Γερμανία για τα συμφέροντά τους στην Ασία». Αυτό συνέβη πράγματι στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς και το άλλο που διορατικά διέκρινε ο Καλέργι: την διαίρεση της Ευρώπης σε διάφορες ζώνης επιρροής από την Ρωσία, την Αγγλία και τις ΗΠΑ. «Μέσα από την ρωσική επανάσταση θα αναδεικνύετο μελλοντικά ένας νέος Ναπολέων που θα σύστηνε μια ανατολική ομοσπονδία κρατών», σημείωσε ο Καλέργι προβλέποντας ουσιαστικά τον ερχομό του Στάλιν.
Προκειμένου να μην συνέβαινε κάτι τέτοιο η μόνη λύση ήταν η Πανευρώπη: Η ένωση της Ευρώπης, πολιτικώς και οικονομικώς, έπρεπε να διαμορφωθεί από μια συνομοσπονδία κρατών με σύνορα από την Πολωνία μέχρι την Πορτογαλία.
Τα σύνορα της Ευρώπης
Η Ελλάδα υπήρξε η πρώτη Ευρώπη που μέσα από τη σύγκρουσή της με την Περσία, δηλαδή την Ασία, γεννήθηκε η ευρωπαϊκή ιδέα. Επρόκειτο για την σύγκρουση Ευρώπης και Ασίας, υποστηρίζει ο Καλέργι. Ο Μέγας Αλέξανδρος, τον οποίο χαρακτηρίζει «ημιέλληνα», ίδρυσε την πρώτη ευρασιατική αυτοκρατορία που είχε πολιτισμό της τον Ελληνισμό. Εν συνεχεία η Ρώμη δημιούργησε μια δεύτερη Ευρώπη. Η τρίτη Ευρώπη σχηματίστηκε από τα γερμανικά βασίλεια επάνω στα ερείπια της Δυτικής Αυτοκρατορίας. Μετά την πτώση όμως της αυτοκρατορίας του Καρόλου τα ηνία πήρε ο παπισμός. Έπειτα ήρθε το γκρέμισμα της ρωμαιοκαθολικής Ευρώπης με την Μεταρρύθμιση κι επήλθε η διαίρεση σε προτεσταντικό βορρά και ρωμαιοκαθολικό νότο. Ακολούθησε ο Διαφωτισμός που έφερε την πεφωτισμένη απολυταρχία στην Ευρώπη. Αυτή η πέμπτη Ευρώπη έφερε τον Ναπολέοντα, που τόσο θαύμαζε ο Νίτσε, ο οποίος πέτυχε την αυτοκρατορική ευρωπαϊκή ένωση στα πρότυπα του Ιουλίου Καίσαρα, του Καρλομάγνου και του Ιννοκέντιου του Γ’. Η ιδέα της ενωμένης Ευρώπης που πέτυχε ο Ναπολέων δεν ξεπεράστηκε κι έγινε αντικείμενο πολιτικής διαμάχης.
Ακολούθησαν τα όνειρα του Ματσίνι για μια ενωμένη δημοκρατική Ευρώπη και του Μέττερνιχ η Ιερά Συμμαχία. Με τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο ουσιαστικά νίκησαν οι ιδέες του Ματσίνι τις ιδέες του Μέττερνιχ. Αυτά τα ιστορικά γεγονότα γέννησαν την έκτη Ευρώπη και την ιδέα της ενοποίησης στα πρότυπα των ΗΠΑ. Όλες αυτές οι διαμορφώσεις της Ευρώπης μέσα στην ιστορία κατέστησαν τα σύνορά της ασαφή και ασταθή που αποδεικνύουν ότι γεωγραφικώς δεν υφίσταται ευρωπαϊκή ήπειρος, αλλά μια χερσόνησος της ευρασιατικής ηπείρου. Προέβλεψε επίσης ότι στο μέλλον η Ρωσία μαζί με τη Γερμανία θα οδηγούνταν από κοινού σε μια προέλαση μαζί με τους Γερμανούς και τους Σλάβους της Δύσης ενάντια στη Δύση. Το αποτέλεσμα θα ήταν η Ευρώπη να έχει για σύνορα τον Ρήνο και τις Άλπεις. Εν τέλει, το σύμφωνο Ρίμπεντροπ-Μολότωφ και η εξέλιξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου απέφεραν ένα τέτοιο αποτέλεσμα. Η έκτη Ευρώπη για τον Καλέργι είχε τα σύνορά της μέχρι εκεί που ισχύει το δημοκρατικό σύστημα. Ο Καλέργι επέλεξε τον όρο Πανευρώπη εμπνεόμενος από τον Παναμερικανισμό και τον Πανελληνισμό του Δημοσθένους, όπως έγραψε ο ίδιος. Ο αφρικανικός εδαφικός πλούτος θα παρείχε αυτάρκεια πρώτων υλών για την Ευρώπη, άρα και οικονομική ανεξαρτησία από τη Ρωσία, επιχειρηματολογούσε ο Καλέργι. Αυτό σήμερα αποτελεί πρόβλημα καθώς η Ρωσία εκτός από το φυσικό αέριο διαθέτει και τρομερή ισχύ οικονομική λόγω των πρώτων υλών της γης της που εξάγει προς την Ευρώπη.
Η Αγγλία και η Πανευρώπη
Ο Καλέργι έθετε εκτός της Πανευρώπης την Αγγλία αλλά δεν επιθυμούσε να στραφεί η Ευρώπη κατά της Βρετανίας: «Να διαμορφωθεί χωρίς την Αγγλία όχι όμως κι εναντίον της Αγγλίας, όπως ο Παναμερικανισμός δημιουργήθηκε χωρίς τον Καναδά αλλά όχι κι εναντίον του». Την έθετε εκτός απλώς επειδή πλέον ήταν μια διηπειρωτική δύναμη. Η Ρωσία, που τότε είχε στραφεί πια στον κομμουνισμό, είχε τεθεί εκτός λόγω της απομάκρυνσής της από το δημοκρατικό σύστημα. Η Πανευρώπη δε θα μπορούσε να δημιουργηθεί χωρίς ένα κοινό πολιτικό σύστημα, κι αυτό ήταν εκείνο που επικρατούσε στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες (δημοκρατικό). Η Αγγλία δε χώραγε μέσα στην Ευρώπη επειδή μια τόσο ισχυρή χώρα θα προξενούσε εσωτερική αστάθεια στην Πανευρώπη, όπως ακριβώς οι βασιλείς της Γερμανικής Ομοσπονδίας. Για τον λόγο αυτό η Γ. Ομοσπονδία αδυνατούσε να δράσει λόγω του ότι τα μέλη της κοιτούσαν περισσότερο τα δικά τους συμφέροντα.
Είδαμε ακόμα και σήμερα, μόλις πριν δύο χρόνια, ότι η Αγγλία επέλεξε να αποχωρήσει από την ΕΕ επιλέγοντας την ανεξαρτησία και την αυτονομία της. Μόνο εάν επείθετο η Αγγλία ότι η Πανευρώπη δεν στρεφόταν εναντίον της θα δεχόταν να συνταυτίσει τα συμφέροντά της μαζί της, ούτως ώστε να ακολουθηθεί από κοινού μια φιλειρηνική πολιτική. Η Αγγλία πάντα στρεφόταν κατά της ενοποιημένης Ευρώπης για αυτούς τους λόγους κι έτσι εξαπέλυσε επίθεση κατά του Ναπολεόντος, και όχι μόνο, αλλά και πάντα αντιμάχετο κάθε πιθανότητα ηγεμονίας στην Ευρώπη.
Προέβλεψε μάλιστα ότι αν δεν προσεγγιστεί η Αγγλία με τον τρόπο αυτό κι αν δε συσταθεί η Πανευρώπη, τότε η γερμανορωσική ένωση θα αποτελέσει απλώς ζήτημα χρόνου. Αυτό συνέβη με το σύμφωνο Ρίμπεντροπ-Μολότωφ, έστω και προσωρινώς. Ήταν αρκετό όμως για να πυροδοτήσει την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου από την πλευρά της Αγγλίας. Η Αγγλία ένιωθε πλέον ευάλωτη λόγω της ανάπτυξης της τεχνολογίας που δεν την καθιστούσε πλέον απρόσιτο στόχο για επίθεση από την ευρωπαϊκή ήπειρο κι έτσι είχε απωλέσει πλέον το γεωγραφικό της πλεονέκτημα στους πολέμους. Επιπροσθέτως, ακόμα και αν η Αγγλία θα ήθελε να αποκλείσει την Πανευρώπη δεν θα πετύχαινε να της επιβάλει την πείνα, εάν η τελευταία είχε εξασφαλίσει ειρήνη με τη Ρωσία και εισήγαγε τρόφιμα από αυτήν. Μόνη λύση για να αποδεχθεί την πανευρωπαϊκή ένωση η Αγγλία θα ήταν να εξασφαλιστεί η εγγύηση ότι δε θα κινδύνευε από ευρωπαϊκή επιθετικότητα.
Η Ρωσία και η Πανευρώπη
Η Ελλάδα της αρχαιότητας πολιτικά θύμιζε πολύ την Ευρώπη της εποχής του Καλέργι, όπως υποστήριξε ο ίδιος. Η έχθρα των ελληνικών πόλεων παρά τον κοινό τους πολιτισμό και την κοινή τους καταγωγή, αλλά και την Αμφικτυονία μαζί με τους Ολυμπιακούς Αγώνες, αποτελούσαν στοιχεία ομοιότητας με την σύγχρονη Ευρώπη. Οι μεγάλες πόλεις όμως πολεμούσαν συνεχώς μεταξύ τους. Ο τριακονταετής πόλεμος ήταν ο αντίστοιχος Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος που γεννήθηκε στην Ευρώπη στις αρχές του 20ού αιώνα. Έπειτα ήρθαν οι Μακεδόνες κι ο πανελληνισμός δεν επετεύχθη όπως επιθυμούσε η Αθήνα. Στη θέση της Μακεδονίας για την αντίστοιχη περίπτωση της Ευρώπης στις αρχές του 20ού αιώνα ήταν η Ρωσία, υποστηρίζει ο Καλέργι. Η Ευρώπη έπρεπε να ξεπεράσει τα εθνικιστικά της μίση εντός της ηπείρου ή να κατακτηθεί από τη Ρωσία, επισήμανε ξανά ο Καλέργι, και πέρα από αυτές τις δύο επιλογές δεν είχε τρίτη. Ιστορικά, υπενθυμίζει ο ίδιος, η Ρωσία από την εποχή του Μεγάλου Πέτρου πάντα κατευθυνόταν προς την Δύση και την σταματούσαν η Κεντρική Ευρώπη, η Πρωσία και η Αυστρία. Με τον Παγκόσμιο Πόλεμο οι Κεντρικές Δυνάμεις έπεσαν και το τείχος που χώριζε Ευρώπη και Ρωσία εξαφανίστηκε. Για τον Καλέργι η Ρωσία είναι μια διαχρονική απειλή για την Ευρώπη και μέσα σε δέκα χρόνια αυτό φάνηκε δύο φορές: πρώτα με τον Α’ ΠΠ και έπειτα με την παγκόσμια επανάσταση. Ο πόθος για κατάκτηση της Ευρώπης δεν άλλαξε ούτε με τον Τσάρο, αλλά ούτε και με τους μπολσεβίκους. Ο τσαρικός ιμπεριαλισμός είχε την πανσλαβιστική προπαγάνδα, ενώ η μπολσεβικική Ρωσία την Τρίτη Διεθνή, συμπεραίνει ο Καλέργι. Στο σημείο αυτό επιβεβαιώνεται ότι ανέκαθεν η γεωπολιτική κι ο χάρτης καθορίζουν την εξωτερική πολιτική των κρατών κι όχι τα πολιτικά συστήματα κι οι ιδεολογίες που κυριαρχούν στο εσωτερικό τους. «Είτε κόκκινη είτε λευκή, η Ρωσία δε θα αφήσει την ευκαιρία να πάει χαμένη για να υποδουλώσει την Ευρώπη», επιμένει ο Καλέργι, και προβλέπει ότι σε έναν νέο ευρωπαϊκό πόλεμο η Ρωσία θα αδράξει την ευκαιρία για να αναμειχθεί και όταν ο ρωσικός στρατός πατήσει στα ευρωπαϊκά εδάφη δε θα φύγει εύκολα. Η ιστορία επαλήθευσε τους φόβους του Καλέργι το 1945. Πρότεινε μάλιστα μια πανευρωπαϊκή συμμαχία έναντι της ρωσικής απειλής. Σήμερα μπορούμε να πούμε ότι αυτή η συμμαχία είναι το ΝΑΤΟ.
Η Ευρώπη θα έπρεπε, προτείνει ο Καλέργι, να προσεγγίζει τη Ρωσία ως μια οικονομική ένωση, δηλαδή να ακολουθήσει μια γραμμή καθαρά οικομικής κατεύθυνσης. Για να ήταν δυνατή η επίτευξη μιας τέτοιας πολιτικής η Ευρώπη θα έπρεπε αυστηρώς να μείνει έξω από τις ρωσικές υποθέσεις. Προτείνει επίσης τον παγκόσμιο αφοπλισμό, εκκινώντας από τον αφοπλισμό των ευρωπαϊκών κρατών, προκειμένου η Ρωσία να μην αισθάνεται απειλή, ειδάλλως ούτε κι αυτή θα δεχόταν να αφοπλιστεί φοβούμενη μία ευρωπαϊκή επίθεση κατά του καθεστώτος της. Η κατάργηση της στρατιωτικής θητείας θα ήταν προς όφελος της ευρωπαϊκής οικονομίας. Μία ακόμα πρότασή του, προκειμένου να επιτευχθεί ειρήνη με τη Ρωσία, ήταν η Ευρώπη να αναγνωρίσει την σοβιετική κυβέρνηση και να βοηθήσει την ρωσική οικονομία να ανορθωθεί.
Το πρόβλημα της Γερμανίας
Από τα πιο σημαντικά σημεία του βιβλίου «Πανευρώπη» είναι οι παρατηρήσεις που αφορούν τη Γερμανία και το μέλλον της Ευρώπης. Η Συνθήκη φιλίας του Ραπάλλο με την Ρωσία και η άρνηση της Γερμανίας να μπει στην Κοινωνία των Εθνών την έφερναν πιο κοντά στη Ρωσία. Στην Ευρασία, παρατηρεί ο ίδιος, υπήρχαν δύο Κοινωνίες των Εθνών τότε: η μία στη Γενεύη κι η άλλη στη Μόσχα. Η Γερμανία δεν προσχωρούσε σε καμία έχοντας μόνιμη σύγκρουση με τις χώρες της ΚτΕ της Γενεύης, καθιστώντας έτσι όλο και πιθανότερη τη ρωσογερμανική συνεννόηση. Έπρεπε πάση θυσία να ενωθεί η Γερμανία με τη Δύση, σύμφωνα πάντα με τον Καλέργι. Ίσως εδώ έχουμε την απάντηση για την ανεκτικότητα που έδειξαν οι δυτικοί στον Χίτλερ μέχρι και το 1939 που εισέβαλε στην Πολωνία έχοντας προηγουμένως συμμαχήσει με τον Στάλιν.
Τονίζει μάλιστα ότι υπήρχαν πολλοί Γερμανοί που ονειρεύονταν συμμαχία με τη Ρωσία για να μην τηρούν πλέον την Συνθήκη των Βερσαλλιών και, κατά συνέπεια, να μοιραστούν εκ νέου την Πολωνία. Διορατικός και πάλι λοιπόν. Με το σύμφωνο Ρίμπεντροπ-Μολότωφ συνέβη ακριβώς αυτό. Τη συμμαχία με τη Ρωσία την επιθυμούσε ο Όττο Στράσσερ, ο οποίος αποτελούσε την πιο ριζοσπαστική σοσιαλιστική πτέρυγα του χιτλερικού κόμματος. Η αιτία που γεννούσε την γερμανορωσική φιλία ήταν η Συνθήκη των Βερσαλλιών και η πίεση που ασκούσε η Γαλλία στη Γερμανία. Προκειμένου λοιπόν να μην απομονωθεί η Γερμανία, τονίζει ο Καλέργι, θα στραφεί προς τη Ρωσία. Σε έναν πόλεμο μεταξύ Γαλλίας και Γερμανίας όφελος θα είχε μόνο η Ρωσία, προβλέπει και πάλι και η ιστορία τον δικαίωσε.
Η Ρωσία όμως ως αγροτική χώρα ήταν απαραίτητο να μην είναι εχθρός της Ευρώπης προκειμένου να προμηθεύεται από αυτήν σιτηρά, ενώ και η Ρωσία χρειαζόταν την Ευρώπη για να προμηθεύεται βιομηχανικά αγαθά από αυτήν. Το να διατηρούσαν η Ευρώπη και η Ρωσία την εχθρότητά τους θα ωφελούσε μόνο την Αμερική. Είναι μια ακόμα ορθή παρατήρηση και τα γεγονότα που διαδραματίζονται στην εποχή μας με τον ρωσοουκρανικό πόλεμο και τις κυρώσεις της ΕΕ κατά της Ρωσίας έχουν ήδη αρχίσει να δημιουργούν σοβαρά προβλήματα στην ίδια την Ευρώπη, ενώ η Αμερική δεν ζημιώνεται καθόλου.
Κύριο εμπόδιο για την ενοποίηση της Ευρώπης ήταν το διαχρονικό γαλλογερμανικό μίσος από την εποχή του Καρλομάγνου ακόμα. Μετά το Α’ ΠΠ υπήρξε πιο έντονο από κάθε άλλη εποχή, θα συμπληρώσει ο Καλέργι. Η καταστροφική γαλλική πολιτική προκαλούσε μοιραία τη ρωσική εισβολή στην Ευρώπη με σύμμαχο τη Γερμανία. Η τελευταία θα στρεφόταν προς τη Ρωσία χωρίς να την ενδιαφέρει το πολιτικό σύστημά της (κομμουνιστικό ή δημοκρατικό) με απώτερο στόχο τον διαμελισμό της Πολωνίας και την επικράτηση επί της Γαλλίας. Σε αυτό το τελευταίο συμπέρασμα το σύμφωνο Ρίμπεντροπ-Μολότωφ είναι αυτό που φοβήθηκε ο Καλέργι και για το οποίο επιβεβαιώθηκε. Ο Χίτλερ στράφηκε κατά της Ρωσίας τον Ιούνιο του 1941 μόνο αφού είχε νωρίτερα υποτάξει τη Γαλλία (Ιούνιος 1940) και διαμελίσει την Πολωνία μαζί με τον Στάλιν (Σεπτέμβριο 1939). Ο Καλέργι είχε επισημάνει μάλιστα ότι ο θεμελιώδης παράγοντας των γαλλογερμανικών σχέσεων ήταν η Ρωσία, ενώ υπεδείκνυε και το δίλημμα στο οποίο είχε τεθεί η Γερμανία μετά το τέλος του Α’ ΠΠ: Προσανατολισμός δυτικά η ανατολικά; Πολιτική εκδίκησης ή συμφιλίωσης; Η ιστορία απάντησε: Η Γερμανία του Χίτλερ στράφηκε πρώτα εναντίον της Δύσης, με σύμμαχο τη Ρωσία, και μετά εναντίον της Ανατολής και της Ρωσίας. Ο Καλέργι προειδοποίησε ότι η συμφιλίωση της Γερμανίας και της Γαλλίας θα μπορούσε να συμβεί μόνο όσο αυτή ήταν δημοκρατία, προτού οι εθνικιστές Γερμανοί που επιθυμούσαν τη ρεβάνς θα ανέτρεπαν το δημοκρατικό καθεστώς. Μια ακόμα φορά λοιπόν οι φόβοι του Καλέργι επαληθεύτηκαν από την ιστορία: Η Δημοκρατία της Βαϊμάρης ανετράπη από το χιτλερικό κόμμα το 1933, μόλις δέκα χρόνια μετά την έκδοση του βιβλίου του Καλέργι. Προέβλεψε επίσης ότι η γερμανορωσική συμμαχία με σκοπό τον διαμελισμό της Πολωνίας θα έφερνε τη Γαλλία και τη Γερμανία σε πόλεμο. Κι αυτό έγινε την 1η Σεπτεμβρίου του 1939: Αγγλία και Γαλλία κήρυξαν τον πόλεμο στη Γερμανία. Η αφορμή για να επιτεθεί στην Πολωνία ο Χίτλερ ήταν το Δάντσιχ. Ο Καλέργι είχε επίσης αναφέρει ότι το αίτημα των Γερμανών ήταν να επανακτήσουν το Δάντσιχ κι αυτό τους οδηγούσε αναγκαστικά σε συμμαχία με τη Ρωσία.
Η Ευρώπη και η Αμερική
Οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής αποτελούσαν το πρότυπο του Καλέργι για την Ευρώπη και θεωρούσε ότι η Αμερική ήταν η «νεαρότερη κόρη της», τονίζοντας ότι: «Το οικονομικό πρότυπο της Πανευρώπης είναι οι ΗΠΑ της Β. Αμερικής και το πολιτικό είναι η Παναμερικανική Ένωση». Η οργάνωση μιας ολόκληρης ηπείρου στην άλλη όχθη του Ατλαντικού αποτελούσε τον μεγαλύτερο κίνδυνο της διαιρεμένης Ευρώπης. Στις ΗΠΑ υπάρχουν μια κοινή γλώσσα, ένα σύνταγμα, μια εθνική συνείδηση κι ένας λαός από πολλές καταγωγές αναμεμειγμένος, ενώ εκ της δημιουργίας της ήταν μια οικονομική και πολιτική ένωση.
Οι ΗΠΑ αποτελούσαν την πλουσιότερη, ισχυρότερη και πιο ανεπτυγμένη χώρα του κόσμου, οι πολίτες της δεν υποχρεώνονταν σε στρατιωτική θητεία και δεν είχαν πολέμους στο έδαφός τους για περισσότερο από έναν αιώνα. Η άνοδος της Αμερικής ήταν αποτέλεσμα της ενότητάς της, ενώ η Ευρώπη βρισκόταν σε δυσχερή κατάσταση εξαιτίας της διαίρεσής της. Η Ευρώπη είχε τρία πλεονεκτήματα για να ευημερήσει όμοια με την Αμερική: μία φυλή σε όλο της το έδαφος, σχεδόν παντού το ίδιο κλίμα και κυβερνήσεις με κοινές δημοκρατικές αρχές. Αν οι συνθήκες ζωής στην Ευρώπη δεν άλλαζαν άμεσα δια της ενοποίησης της Ευρώπης, τότε οι καλύτεροι Ευρωπαίοι θα εγκατέλειπαν την ευρωπαϊκή ήπειρο και όλους τους κινδύνους της μεταναστεύοντας πρωτίστως στην Αμερική. Πρόκειται για μια ακόμα επιτυχή πρόβλεψη του Καλέργι. Τρία πράγματα έπρεπε να ακολουθήσει η Ευρώπη προκειμένου να διασωθεί: οικονομική ένωση των δημοκρατιών της Ευρώπης, συνεργασία με τη Ρωσία και αφοπλισμό των ευρωπαϊκών στρατών. Η κατάργηση των τελωνειακών συνόρων θα πετύχαινε την οικονομική αναγέννηση της Ευρώπης και από αυτό θα επωφελούνταν όλες οι τάξεις κι όλοι οι λαοί της. Εάν δημιουργούνταν οι Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης, τότε θα εξασφαλίζετο η οικονομική ανεξαρτησία της από τις ΗΠΑ.
Η Πανευρώπη κι οι προτάσεις του Καλέργι
Το Πανευρωπαϊκό κίνημα θα έπρεπε να έχει ως στόχο τον αγώνα κατά του πολέμου και την προώθηση της οικονομίας και του πολιτισμού, να απορρίψει κάθε επιθετικό ή κατακτητικό σκοπό και να αναγνωρίζει ότι τα μικρά ευρωπαϊκά κράτη θα έχουν τα ίδια δικαιώματα με τα μεγάλα.
Αυτή η πρόταση του Καλέργι ήταν ουτοπική, πράγμα που ο Ίων Δραγούμης είχε διακρίνει πριν από το 1923, ήδη από τον Απρίλιο του 1920, υποστηρίζοντας ότι τα μικρά έθνη αν ενωθούν με τα μεγάλα θα είναι πάντα προτεκτοράτα και εξαρτημένα οικονομικώς από αυτά1. Το σύνθημά του ήταν «Τα Βαλκάνια για τους Βαλκανικούς λαούς». Για τον λόγο αυτό υποστήριζε ότι τα βαλκανικά έθνη έπρεπε να δημιουργήσουν μια δική τους Βαλκανική Ομοσπονδία που θα εμπόδιζε την Αυστρία να κατέβει στη Θεσσαλονίκη και τη Ρωσία στην Κωνσταντινούπολη2.
Η Αγγλία, ως επίσης μεγάλη δύναμη, θα μπορούσε να αποτελέσει τον σύνδεσμο της Πανευρώπης και της Παναμερικής, υποστήριξε ο Καλέργι. Η ιδέα αυτή του Καλέργι αποτελούσε επιθυμία και του Αδόλφου Χίτλερ. Σύμφωνα με μαρτυρία του Όττο Στράσσερ ο φύρερ του NSDAP του είχε δηλώσει: «Η συνεννόηση με την Αγγλία είναι αναγκαία. Πρέπει να εγκαθιδρύσουμε γερμανο-νορδική κυριαρχία στην Ευρώπη κι έπειτα, με τη συνεργασία της Αμερικής, σ’ ολόκληρο τον κόσμο…»3
Στην περίπτωση που δεν ενωθούν τα ευρωπαϊκά κράτη, τότε η Ευρώπη θα αποτελέσει ένα θέατρο παγκοσμίων πολέμων κι οι παγκόσμιες δυνάμεις θα αγωνίζονταν για τη διεκδίκηση των πλούσιων αποικιών σε Αφρική και Ασία, με συνέπεια να μετατρέψουν σε σφαίρα επιρροής τους την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη. Αυτό ακριβώς ήταν το αποτέλεσμα μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Επιπροσθέτως, ο Καλέργι θεωρούσε ότι η Κοινωνία των Εθνών είχε αποτύχει, αφού την είχαν απορρίψει η Ρωσία και η Αμερική. Δεν διέθετε την ισχύ να συγκρατήσει μεγάλες δυνάμεις εντός του οργανισμού της, ούτε και να επιβάλει δίκαιες κυρώσεις και αποφάσεις. Παρόλα αυτά αποτελούσε, σύμφωνα με τον ίδιο, μια πρόοδο της ανθρωπότητας. Μια καλά οργανωμένη ΚτΕ θα εξασφάλιζε την παγκόσμια ειρήνη, καθώς κανένα έθνος δε θα τολμούσε να στραφεί εναντίον άλλου και να βρεθεί αντιμέτωπο με όλο τον υπόλοιπο κόσμο. Επιθυμούσε, λοιπόν, να αποτελεί ένα δικαστήριο για τα έθνη όλης της υφηλίου που θα διαφύλαττε την ειρήνη. Σήμερα την θέση της Κοινωνίας των Εθνών έχει πάρει ο ΟΗΕ που ιδρύθηκε από τις νικήτριες χώρες του Β’ ΠΠ και έχει αυτόν τον ρόλο. Το Διεθνές Δίκαιο που όλοι έχουν ακουστά. Η ΚτΕ καταργήθηκε επισήμως το 1946.
Το σημαντικό είναι ότι για τον Καλέργι η Πανευρώπη αποτελούσε το βασικό στάδιο από το οποίο θα μπορούσε να επέλθει η ένωση της ανθρωπότητας: «Πρώτα ένωση της Ευρώπης και μετά ένωση της ανθρωπότητας. Αυτό δε μπορεί να συμβεί αντιστρόφως».
Για να αποφευχθεί ένας νέος μεγάλος πόλεμος θα έπρεπε τα κράτη της Ευρώπης να στραφούν στη δικαιοσύνη και να απορρίψουν τον πόλεμο. Τα είκοσι έξι κράτη (τότε) αφού είναι καταδικασμένα να ζουν στην ίδια ήπειρο θα έπρεπε να συνεννοηθούν και να αφήσουν τις έχθρες, αντικαθιστώντας την αναρχία με την οργάνωση. Προέβλεψε ότι η περίπτωση ενός νέου παγκοσμίου πολέμου θα ξεπερνούσε σε αγριότητα τον Α’ ΠΠ. Σε αυτό επαληθεύτηκε επίσης, αφού όλοι γνωρίζουμε τις τραγικές συνέπειες του Β’ ΠΠ. Προέβλεψε ακόμα και την αρχή του πολέμου αυτού: «Ο πολιτικός που θα κηρύξει τον επόμενο ευρωπαϊκό πόλεμο θα βάλει την υπογραφή του για την καταδίκη της Ευρώπης σε θάνατο», και συνεχίζει ότι, «όπως κι αν τελειώσει ο πόλεμος αυτός η Ρωσία θα είναι η μοναδική νικήτρια μέσα από αυτόν και θα εισβάλει μέσα στην Ευρώπη». Συνεπώς, θα επισημάνει ξανά και ξανά το μήνυμά του: «με κάθε μέσο πρέπει να αποτραπεί προς όφελος όλου του κόσμου και της ανθρωπότητας ο νέος ευρωπαϊκός πόλεμος».
Μεταξύ άλλων ο Καλέργι ισχυρίστηκε ότι τα σύνορα των κρατών στην Ευρώπη ήταν αδύνατο να χαραχτούν δίκαια και για τον λόγο αυτό θα έπρεπε να καταργηθούν, ώστε να μην αποτελούν μόνιμες αφορμές για διαμάχες και μίση μεταξύ των εθνών. Πρότεινε την αντικατάσταση του εθνικού πολιτισμού από τον ευρωπαϊκό πολιτισμό και υποστήριξε ότι η ευρωπαϊκή πολιτισμική ενότητα, με αφετηρία της ευρωπαϊκής ιστορίας την ρωμαϊκή αυτοκρατορία, μπορεί να δημιουργήσει ένα Ευρωπαϊκό Έθνος. Αυτή ήταν μετά το τέλος του Β’ ΠΠ κι η ιδέα του ιδρυτή της Βρετανικής Ένωσης Φασιστών Sir Oswald Mosley4. Οι ευρωπαϊκοί λαοί θα ξεπερνούσαν τον σωβινισμό, υποστηρίζει ο Καλέργι, μέσα από την εκμάθηση ξένων γλωσσών και των μεταφράσεων των μεγάλων συγγραφικών έργων, λογοτεχνικών και φιλοσοφικών. Ένα ευρωπαϊκό πάνθεον από τον Σαίξπηρ, τον Δάντη, τον Βολταίρο, το Νίτσε, τον Γκαίτε, τον Σπινόζα, τον Θερβάντες και πολλούς άλλους θα μπορούσε να δημιουργηθεί μέσα από τη γνωριμία των μεταφρασμένων έργων τους. Με τον τρόπο αυτό θα γνώριζαν οι λαοί τον πολιτισμό και των άλλων εθνών και ο θαυμασμός θα έπαιρνε τη θέση του μίσους. Μεταξύ άλλων πρότεινε ανταλλαγή φοιτητών και μαθητών μεταξύ των εθνών κι αυτό είναι κάτι που σήμερα όντως γίνεται. Μια ακόμα πρότασή του ήταν να απαγορευθεί από την πανευρωπαϊκή νομοθεσία η προπαγάνδα μέσω των σχολείων και του Τύπου εναντίον άλλου έθνους. Συμβαίνει επίσης σήμερα, ίσως όχι σε όλα τα κράτη της ΕΕ ακόμα. Ο εθνικός πατριωτισμός θα έπρεπε, πίστευε ο ίδιος, να αντικατασταθεί από τον ευρωπαϊκό πατριωτισμό.
Συμπεράσματα
Η «Πανευρώπη» του Καλέργι είναι το έργο ενός στοχαστή το οποίο περιέχει γεωπολιτικές προσεγγίσεις που αφορούν την Ευρώπη ανάμεσα στον υπόλοιπο κόσμο. Περιέχει όπως είδαμε πολλές προβλέψεις για όσα θα μπορούσαν να συμβούν με μια επανάληψη του Μεγάλου Πολέμου, δηλαδή του Α’ ΠΠ, και πολλές εξ αυτών επαληθεύτηκαν. Παρατηρήσαμε επίσης, σύμφωνα με όσα παραθέσαμε παραπάνω, ότι ο Καλέργι θεωρούσε τη Ρωσία απειλή για την Ευρώπη, είτε ως τσαρική είτε ως κομμουνιστική. Η πραγματικότητα είναι ότι ο Ψυχρός Πόλεμος ήταν αντιρωσικός κι όχι αντικομμουνιστικός, δηλαδή γεωπολιτικός κι όχι ιδεολογικός. Το ίδιο ισχύει και σήμερα. Ο Καλέργι επιθυμούσε μια οικονομικά ισχυρή Ευρώπη παντελώς ανεξάρτητη από την Αμερική και χωρίς να παρεμβαίνει στην εσωτερική της πολιτική. Αυτό σήμερα δε συμβαίνει. Οραματίστηκε τη σημερινή λειτουργία του ΟΗΕ, αλλά ακόμα και το ΝΑΤΟ. Το τελευταίο ίσως λίγο διαφορετικά από αυτό που ισχύει σήμερα. Παρότι ήθελε την Ευρώπη ανεξάρτητη από την Αμερική, οραματίστηκε και τη συνεργασία της Πανευρώπης με την Αμερική. Προέβλεψε με μεγάλη ακρίβεια τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τις αιτίες που θα τον προκαλούσαν, ακόμα και τις συμμαχίες που θα προέκυπταν, όπως η συμμαχία της Γερμανίας με τη Ρωσία.
Το εν λόγω έργο είναι εξαιρετικά σημαντικό να μελετάται διότι παρέχει σημαντικότατες γνώσεις γεωπολιτικής που μπορούν να μελετηθούν ανεξάρτητα από τις ιδέες και τις προτάσεις του συγγραφέα. Είναι σίγουρα αντιεθνικιστικό βιβλίο, αλλά ταυτόχρονα καθαρά ευρωπαϊκό. Πολλοί ευρωπαϊστές στη σημερινή Ελλάδα διακρίνεται ότι δεν απέχουν πολύ από τις απόψεις του Καλέργι, ενώ ταυτόχρονα κάποιοι εξ αυτών μπορεί να τον αντιπαθούν και να είναι αντιδημοκράτες. Σε γενικές γραμμές όμως δεν έχουν μεγάλες αποστάσεις από το κεντρικό νόημα των ιδεών του: ο πανευρωπαϊσμός κι ο αντιρωσισμός είναι τα πιο κοινά τους στοιχεία και τα βασικότερα.
1«Τὸ ὅτι ἡ ἐκμετάλλευσις τῆς ἐργασίας ἀπὸ τὸ κεφάλαιον δὲν περιορίζεται μόνον εἰς τὴν αὐτὴν χῶραν ἀλλὰ γίνεται διεθνής, ὀρθῶς δὲν διαφεύγει τὴν προσοχὴ τῶν σοσιαλιστῶν. Εκεί ὅμως πού μου φαίνεται ὅτι κάμνουν πήδημα εἶναι ὡς πρὸς τὸν τρόπον τῆς ἀποσείσεως τοῦ ζυγοῦ τοῦ ἰδιωτικοῦ κεφαλαίου. Διότι διόλου δὲν ἐκπληρώνει τὸν σκοπὸν τοῦ ὁ σοσιαλισμὸς ὅταν κτυπᾶ τὸ ἐγχώριον κεφάλαιον καὶ ὑφίσταται τὴν πίεσιν τοῦ ξένου κεφαλαίου. Πρέπει νὰ εὕρη τρόπον νὰ ἀποσείση πρῶτα τὸ ξένον κεφάλαιον. Μόνος δὲ κατάλληλος τρόπος πρὸς τοῦτο εἶναι ὁ συνασπισμὸς πολλῶν μικροτέρων κρατῶν, ὥστε νὰ εὐρίσκωνται ἡνωμένα πρὸ τῶν μεγάλων, καὶ οἰκονομικῶς καὶ πολιτικῶς. Μικρότερα δὲ κράτη, δυνάμενα νὰ συνασπισθοῦν, εἶναι συνήθως ὅσα γειτονεύουν πρὸς ἄλληλα καὶ εὑρίσκονται ὑπὸ τᾶς ἰδίας περίπου γεωγραφικῶς καὶ οἰκονομικᾶς συνθήκας, ὁμοίως ἐκμεταλλεύσιμα ὑπὸ τῶν μεγάλων.» Δραγούμης, Ι., Η Σοσιαλιστική Πρωτομαγιά, εφ. Αθηναϊκή 20/4/1920. [Το άρθρο περιέχεται στα «Άπαντα Ίωνος Δραγούμη Γ’», σελ.306, εκδόσεις Έκτωρ.]
2Δραγούμης, Ι., Τα Ελληνοβουλγαρικά Β’, περ. Ο Νουμάς τ. 466, 11/2/1912, [Το άρθρο περιέχεται στα «Άπαντα Ίωνος Δραγούμη Γ’», σελ.194, εκδόσεις Έκτωρ.]
3Strasser, O., Ο Χίτλερ κι εγώ, σελ.96, εκδόσεις Νέα Γενεά.
4«Η ιδέα μου ήταν η Ευρώπη ένα Έθνος, που δηλώθηκε για πρώτη φορά στο Ανατολικό Λονδίνο το 1948, την οποία την υποστήριζα εδώ και χρόνια μέσα στην ίδια τη χώρα μου και που έπειτα συζητήθηκε και υποστηρίχθηκε ευρέως μέσα στην Ευρώπη. Το μόνο που ζήτησα ήταν η ελευθερία να υποστηρίξω ανοιχτά και δημοσίως αυτή την ιδέα και να προσκαλέσω ανθρώπους όλων των κομμάτων και των παλαιών απόψεων να την στηρίξουν. Πιστεύω πως μόνο μια ξεκάθαρη, σπουδαία και αποφασιστική ιδέα μπορεί να ξεπεράσει το παρελθόν και να φτιάξει την Ευρώπη. Για αυτή την ελευθερία στη συζήτηση των ιδεών ήμουν προετοιμασμένος να πολεμήσω μέχρι τέλους.» Mosley, O., Η ζωή μου, σελ. 682, εκδόσεις Νέα Γενεά.
