Ο Ίων Δραγούμης έζησε σε μια εποχή αναταραχών και διαφόρων ζυμώσεων. Ο ελληνισμός δεν είχε ακόμα απελευθερωθεί και δεν είχε ενωθεί σε ένα κράτος. Κι όταν πια ενώθηκε ξεκίνησε ο Εθνικός Διχασμός και του οποίου τελικώς υπήρξε θύμα του. Ο Ίων Δραγούμης είδε τον Μεγάλο Πόλεμο που αργότερα ονομάστηκε Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Είδε επίσης την Οκτωβριανή Επανάσταση. Στα τελευταία χρόνια της ζωής του ξεκίνησαν να εμφανίζονται νέες ιδέες γύρω από το έθνος, το κράτος, την φυλή και την κοινωνία. Όμως ακόμα αυτές οι ιδέες δεν είχαν γίνει ούτε κινήματα, ούτε επαναστάσεις, ούτε είχαν εμφανιστεί ηγέτες, ούτε ακόμα αποτελούσαν μια ιδεολογία. Ο κόσμος ακόμα χωριζόταν σε μοναρχικούς και κοινοβουλευτικούς. Σε εκείνη την εποχή το φαινόμενο μπολσεβικισμός άρχισε να ξεπροβάλλει από την Ρωσία ζητώντας να καταρρίψει τα πάντα χάριν της απελευθέρωσης της εργατικής τάξης η οποία θα πραγματοποιούσε δικτατορία. Ο Ίων Δραγούμης εξόριστος στην Κορσική μελετούσε την ιστορία που γραφόταν στις μέρες του από τις εφημερίδες. Έβλεπε το δίκιο των σοσιαλιστών και συμφωνούσε στην κοινωνική αλλαγή η οποία ήταν αναγκαία. Έπειτα όμως άρχισε να βλέπει ότι ο σοσιαλισμός αυτός ήθελε να ισοπεδώσει τα πάντα στο πέρασμα του. Κάτι δεν ήταν σωστό στην επανάσταση των μπολσεβίκων. Λίγο νωρίτερα, στην Ιταλία, ένας άλλος άνθρωπος που επί 12 χρόνια αγωνιζόταν με πάθος για τον σοσιαλισμό, διαπίστωσε ότι αυτός ο σοσιαλισμός είχε κάτι λάθος. Ήταν ο Μπενίτο Μουσολίνι. Ο άνθρωπος που έγινε ο πατέρας του Φασισμού και τελικά συνταίριαξε τον εθνικισμό με την ορθή πλευρά του σοσιαλισμού. Διότι Φασισμός είναι ακριβώς αυτό: Εθνικισμός και σοσιαλισμός. Ο Φασισμός και ο Εθνικοσοσιαλισμός γεννήθηκαν σε μια εποχή που ήταν ανάγκη να αντιμετωπιστεί ο μαρξιστικός σοσιαλισμός. Ήταν ανάγκη να προστατευθούν οι αξίες που ανέκαθεν ήταν δεδομένες και δεν χωρούσαν αμφισβήτηση, αξίες που αποτελούσαν την σύσταση του πολιτισμού της Ευρώπης. Ποτέ ξανά στην ιστορία δεν είχαν αμφισβητηθεί οι αξίες των εθνών, η πατρίδα, η θρησκεία, η οικογένεια και η φυλή. Για αυτό και ο ίδιος ο Μουσολίνι είπε πως «τα πρώτα δύο χρόνια ο Φασισμός ήταν αντικόμμα κι όχι κόμμα». Πολλοί επιφανείς εθνικιστές του Μεσοπολέμου είχαν εξαπατηθεί από τον σοσιαλισμό όπως φυσικά ο Μουσολίνι, ο Πιερ Ντριε λα Ροσέλ, ο Γιόζεφ Γκαίμπελς και η Σίτσα Καραϊσκάκη, με την τελευταία μάλιστα να έχει γράψει και ποίημα για την Ρόζα Λούξεμπουργκ.
Έτσι κι ο Ίων Δραγούμης λοιπόν – που δεν ευτύχησε να δει την αυγή του Φασισμού – παρατηρώντας την εποχή του και μελετώντας την, κατέληξε σε συμπεράσματα εναντίον του μαρξιστικού σοσιαλισμού. Τα συμπεράσματα αυτά αποτελούσαν τις ιδέες που ως δόγμα πια, 2 χρόνια μετά την εκτέλεσή του, θα εμφανίζονταν ενσαρκωμένες στην Ιταλία. Παραθέτουμε λοιπόν όλα όσα κατέγραψε ο Ίων Δραγούμης:
Το Έθνος, οι τάξες και ο Ένας (1907)
«Εγώ για βάση της σκέψης μου βάζω το salus populi, τη σωτηρία, τη ζωή όλου του έθνους που με γέννησε. Αγαπώ όλες τις τάξες του έθνους μου και κάποτε δεν τις ξεχωρίζω, τα παλέματα των ατόμων, καθώς και των ομάδων, της κοινωνίας μου, δεν τα πολυλογαριάζω· παντού και πάντα υπάρχουν. Δε συλλογίζουμαι συχνά τα στομαχικά συμφέροντα. Δε λυπούμαι κείνους που, μην ξέροντας να βρουν ψωμί, πεθαίνουν από την πείνα. Άξιος ο μισθός τους. Έτσι δε με πολυσκοτίζουν ούτε οι άρρωστοι και οι αρρώστιες τους. Πιστεύω πως όταν ο ανταγωνισμός μεταξύ στις τάξες ― που υπάρχει πάντα ― μπει στην πρώτη γραμμή και γίνει η πρώτη φροντίδα και σκέψη των ανθρώπων ενός κράτους, και γίνει αυτό ιδανικό κι όλα, το κράτος αυτό δεν είναι πια για να ζήσει. Μπορεί το έθνος να εξακολουθεί να ζει, μα το κράτος θα χαντακωθεί. Πιστεύω και τούτο, πως μια ιδέα, άμα καταφέρει ένας ή πολλοί να τη βάλουν στο κεφάλι ενός έθνους, όχι μόνο δύσκολα βγαίνει, αλλά όσο υπάρχει, μπορεί να σπρώξει το έθνος, να αναποδογυρίσει βουνά, και τα δικά του τα συμφέροντα το κάθε άτομο για καιρό να τα ξεχάσει. Και πιστεύω πως ένας άνθρωπος μπορεί ναξίζει περισσότερο από τα πλήθη των ανθρώπων: Μ’ αρέσει ο άνθρωπος, δε μ’ αρέσουνε τα πλήθη με τη χοντροκοπιά τους. Έχουν βέβαια δύναμη τα πλήθη, αλλά και ο ένας άνθρωπος έχει δύναμη πιο τρανή και πιο όμορφη».
Παραθέτουμε εδώ τι έγραφε το 1932 o Μπενίτο Μουσολίνι:
- «Όταν η έννοια του κράτους εξασθενίζεται και υπερισχύουν τάσεις διαλυτικές και κεντρόφυγες σε άτομα ή ομάδες, τα έθνη τρέχουν προς την παρακμή».
- «Ο φασισμός αρνείται ότι το πλήθος θα μπορούσε να διευθύνει την ανθρώπινη κοινωνία»
- «Ο φασισμός πετά την ματεριαλιστική αντίληψη μιας πιθανής ευτυχίας και την εγκαταλείπει στους οικονομιστές του πρώτου μισού του 18ου αιώνα και αρνείται κατ’ ακολουθία την εξίσωση: ευημερία = ευτυχία, η οποία θα μετέβαλε τους ανθρώπους σε ζώα μη σκεπτόμενα παρά για ένα μόνο πράγμα, να τρώνε και να παχαίνουν, δηλαδή να υποταχθούν στην καθαρή και απλή φυτοζωϊα».
Συνεχίζουμε με Ίωνα Δραγούμη:
13 Οκτωβρίου 1918
«Όπως και να είναι δε μου φαίνεται ότι συντελεί στην ευτυχία των πολλών να κάμουν το σοσιαλισμό και τον ευδαιμονισμό θρησκεία τους, ούτε να φαντάζονται πως θα είναι πιο ευτυχισμένοι αν καταφέρουν να ζουν ανετότερα. Ουκ επ’ άρτω μόνο ζήσεται άνθρωπος».
Ρώμη 1909
«Από πάνω από τις εθνικότητες είναι μια αλληλεγγύη, η αλληλεγγύη των εργατικών όλων της Ευρώπης. Το ένιωσα δυνατά σήμερα. Μα αυτό δε θα πη πως θαυμάζω το σοσιαλισμό. Παρατηρώ μονάχα».
Βερολίνο, Μάρτης 1914
Εκείνοι που θέλουν να υποστηρίξουν τα δίκαια μόνο των εργατών (προλετάριων) πολεμούν τον πολιτισμό γιατί υποστηρίζουν μόνο μία τάξη ανθρώπων, αν και γυρεύουν την τάξη αυτή να την ισοπεδώσουν με τις πλουσιώτερες τάξες που έχουν μεγαλήτερες ανάγκες και πόθους για πολυτέλειες. Γυρεύουν, λέει, να «ανεβάσουν» την τάξη αυτή. Μα τότε γιατί υπάρχουν οι άλλες τάξες; Είναι μονόμεροι και αποκλειστικοί, δε βλέπουν πως ο πολιτισμός είναι οικονομική και κοινωνική ανισότητα, που σημαίνει ύπαρξη από πολλές τάξες. Το να γεννιέται ο σοσιαλισμός με τον πολιτισμό, με τη συγκέντρωση των ανθρώπων σε μεγάλες πολιτείες, με την ανάπτυξη της βιομηχανίας και του εμπορίου, με την μεγαλήτερη οικονομική ανισότητα, είναι φυσικό, φυσικότερο και κανένας δεν το αποκλείνει. Μα το να υποστηρίζουν μορφωμένοι άνθρωποι θεωρητικά την ιδέα πως πρέπει γι’ αυτό να κυριαρχήσει ο σοσιαλισμός που είναι η έκφανση της στενοχώριας μιας τάξης της κοινωνίας, είναι στενοκεφαλιά. Γιατί να μην υποστηριχτούν όλες οι τάξες, με την προσπάθεια πάντα να καλητερέψει η τύχη της εργατικής; Όταν λέω να υποστηριχτούν όλες οι τάξες, εννοώ ipso facto ότι θα υποστηριχτεί και η εργατική, όπως και κείνη που έχει τα κεφάλαια και δίνει την εργασία στους εργάτες, εκείνη που δίνει ψωμί στους εργάτες.
Ιούνιος 1914
Ψυχολογία και ιδεολογία του πεινασμένου και ψυχολογία και ιδεολογία του χορτασμένου. Αυτή είναι η θεωρία των σοσιαλιστών. Μα να που υπάρχουν και πεινασμένοι που δεν μπορούν ποτέ τους να στοχαστούν τα πράματα του κόσμου τόσο απλοϊκά. Τούτο σημαίνει πως η πείνα και το χόρτασμα δεν είναι τα μόνα πράματα και ούτε και τα κύρια στον κόσμο.
Οχτώβρης 1914
«Κάποιος έλεγε πολύ σωστά πως ο σοσιαλισμός δεν κάνει ευτυχέστερους τους ανθρώπους, ούτε ζουν καλύτερα γιατί εργάζονται λιγότερο και πληρόνονται περισσότερο και επομένως η mai d’ oeuvre γίνεται ακριβότερη και όλα γίνονται ακριβότερα και παίρνοντας μεγαλύτερο μισθό δε χαίρονται τίποτε περισσότερο αφού όλα έχουν γίνει ακριβότερα».
Ιούνιος 1914
«Όπως δεν παραδέχεται ο οργανισμός μου την πισοδρομική αποκλειστικότητα (π.χ. την ψυχολογία των emigres της Γαλλίας) την ασύνειδη προσκόλληση σε περασμένες αξίες έτσι και δεν παραδέχεται την προοδευτική αποκλειστικότητα (π.χ. των οπαδών του Μαρξ) το ξεμουρλαμένο χύμιγμα προς κάθε νέο, την ορμή προς κάθε αντίθετο από τα παλιά, την ασύνειδη και πάλι έφοδο προς τους νεωτερισμούς. Τους νεωτερισμούς αυτούς συνηθίζουν και τους ονοματίζουν «εμπρός». Μα το καλήτερο όνομα για κάθε αποκλειστικότητα θα ήταν «μυωπία» και «στενομυαλιά».
Απρίλης 1917
«Οι ειρηνιστές είναι σοσιαλιστές ή σοσιαλίζοντες και οι σοσιαλιστές δεν θέλουν τους δυναστικούς ή εθνικούς πολέμους, υποστηρίζουν όμως τους κοινωνικούς πολέμους ανάμεσα στις τάξες. Άρα οι ειρηνιστές είναι φιλοπόλεμοι».
Παραθέτουμε εδώ απόσπασμα από το βιβλίο του Λένιν «Επανάσταση και Κράτος». Η διορατικότητα του Δραγούμη για ακόμα μια φορά είναι αδιαμφισβήτητη:
«Και οι εμφύλιοι πόλεμοι είναι πόλεμοι. Όποιος παραδέχεται την πάλη των τάξεων δεν μπορεί να μην παραδέχεται τους εμφύλιους πολέμους, οι οποίοι σε κάθε ταξική κοινωνία αποτελούν τη φυσική και κάτω από ορισμένες συνθήκες αναπόφευκτη συνέχιση, ανάπτυξη και όξυνση της ταξικής πάλης. Αυτό το επιβεβαιώνουν όλες οι μεγάλες επαναστάσεις. Το να αρνιέσαι τους εμφύλιους πολέμους ή να τους ξεχνάς σημαίνει ότι πέφτεις στον έσχατο οπορτουνισμό και απαρνιέσαι τη σοσιαλιστική επανάσταση».
15 Φεβρουαρίου 1919
«Μα δεν είναι ηλίθιοι αυτοί οι άνθρωποι; Σάματι αν οι όροι της ζωής είναι τόσο άθλιοι όσο είναι στη Γαλλία, Ιταλία ή Αγγλία, δε θα γεννηθεί αυτόματα μπολσεβικισμός στις χώρες τούτες; Μήπως αν οι αισχροκερδείς εμπορευόμενοι και κεφαλαιοκράτες εξακολουθούν να λυμαίνονται τα κράτη αυτά και κάνοντας τους λαούς να πεινούν και να κακοπερνούν, δε θα φυτρώσει μόνος του ο μπολσεβικισμός; Τι άλλο είναι ο μπολσεβικισμός, βρε αθεόφοβοι, παρά καθαρός και άκρατος σοσιαλισμός που κάνει κράτος δημοκρατικοσοσιαλιστικό; Αν θέλετε να γλυτώσετε από το μπολσεβικισμό, τι υποστηρίζετε τους αισχροκερδείς; Τι αφήνετε τους λαούς σας να ψοφούν από την πείνα; Τι τους επιβάλλετε βάρη οικονομικά αβάσταχτα, ασήκωτα; Τι κάνετε χρέη δυσθεώρητα; Τι εξακολουθείτε να εφαρμόζετε τα ιμπεριαλιστικά δαπανηρά σας σχέδια; Τι πηγαίνετε με στρατούς και στόλους στη Ρωσία για να πολεμήσετε το μπολσεβικισμό που τον θέλουν οι Ρώσοι γιατί έτσι θέλουν; Αν θέλετε να πολεμήσετε τον μπολσεβκισμό στον τόπο σας, τι κάνετε εκστρατείες στην απέραντη Ρωσία, που ούτε ο Βοναπάρτης δεν κατάφερε να υποτάξει, για να πολεμήσετε το μπολσεβικισμό της; Για να πολεμήσετε αποτελεσματικά τον μπολσεβικισμό στον τόπο σας, πάψτε να τον πολεμάτε στη Ρωσία. Δεν το νοιώθετε ω καρίσιμοι σινιόροι;»
29 Σεπτεμβρίου 1919
Ο Ίων Δραγούμης διαβάζει ένα γράμμα στην Humanite ενός Γάλλου σοσιαλιστή που παραιτήθηκε από το κόμμα. Ο Γάλλος έγραφε πως έγινε δόγμα του κόμματος η ταξική πάλη και μετατράπηκε σε φθόνο της μιας τάξης προς τις άλλες και ότι σκοπός ήταν η δικτατορία του προλεταριάτου και όχι η βελτίωση των κοινωνικών συνθηκών. Αυτό – γράφει ο Γάλλος – έρχεται σε αντίθεση με τις δημοκρατικές πεποιθήσεις του, και ο Ίων σημειώνει: «Θα μπορούσε να πει και εναντίον της πατρίδας». Και συνεχίζει με σχόλιο: «Αυτό το γράμμα μου δυναμώνει τη συνείδηση της ανάγκης να συμβιβαστεί ο σοσιαλισμός με το νασιοναλισμό και να βρεθεί ο κρίκος ο συνδετικός και ο ρυθμός τους. Επίσης να ενισχυθεί ο συνεργατισμός».
18 Μαρτίου 1919
«Όποιος δεν αγαπά πρώτα την πατρίδα του δεν μπορεί να αγαπά αληθινά την ανθρωπότητα. Όποιος δεν αγαπά τον εαυτό του, δεν αγαπά αληθινά τους άλλους. Και ο Χριστός είχε πάλι δίκαιο που είπε: «Αγάπα τον πλησίον σου ως σεαυτόν». Εύκολο είναι να πεις: «Εγώ αγαπώ την ανθρωπότητα, εγώ είμαι πρώτα άνθρωπος και έπειτα Γάλλος ή Έλληνας». Αλλά βαθύτερο είναι να αισθανθείς ότι είσαι πρώτα Γάλλος ή Έλληνας και έπειτα άνθρωπος. Και μάλιστα η λέξη aimer η αγάπη δεν έχει τη θέση της εδώ. Το ζήτημα είναι να νοιώσεις, de sentir et de comprende την ανθρωπότητα, και για να τη νοιώσεις πρέπει να έχεις νοιώσει τον εαυτό σου και για να νοιώσεις τον εαυτό σου πρέπει να έχεις νοιώσει την πατρίδα δηλαδή το έθνος σου, την κληρονομικότητά σου, την καταγωγή σου».
Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να γίνω στενός σοσιαλιστής. Όλες οι τάξες της κοινωνίας πρέπει να ζήσουν, όλες είναι καταναλώτριες, όχι μόνο οι εργάτες της πολιτείας ή της εξοχής. Αυτοί είναι οι περισσότεροι μα γιατί να μη ζήσουν και οι λιγότεροι; Αλλά είμαι σοσιαλιστής κατά τούτο, ότι γυρεύω και γω μια καινούρια τάξη πραγμάτων, μια καινούρια οικονομία κοινοτική που να βοηθεί όλους, τους λιγότερους και τους περισσότερους, να ζουν καλά και να υψόνονται όσο μπορούν ηθικά. Δεν είμαι σοσιαλιστής όσο ο σοσιαλισμός ενεργεί για το ισοπέδωμα των ανθρώπων προς τα κάτω. Είμαι σοσιαλιστής όσο ενεργεί για το λυτρωμό των ανθρώπων από τα τωρινά κράτη, τους κεφαλαιοκράτες και τους λοιπούς κυρίους τους, από τους δεσπότες και τυράννους, όσο ενεργεί για την ελευθερία του κάθε ατόμου να μπορεί να ανεβεί όχι κοινωνικά μα ηθικά.
Δεν θέλω ο εργάτης να γίνει εργοδότης, ή κεφαλαιούχος ή επιχειρηματίας. Θέλω να έχει όμως υποφερτή ζωή και να γίνει καλήτερος άνθρωπος, όσο μπορεί, να ανεβεί σε ψηλότερο επίπεδο ηθικό επίπεδο, να νοιώθει την καταγωγή του την εθνική, το έθνος του, τον εαυτό του και τα άλλα έθνη και τους άλλους ανθρώπους, και να νοιώθει την αλληλεγγύη που τον συνδέει με τους ανθρώπους της δικής του κοινωνίας, με τις άλλες κοινωνίες των ανθρώπων και με τα άλλα άτομα κάθε κοινωνίας ανθρώπων. Ο άνθρωπος, όπως και τα άλλα ζώα, είναι «ζώο κοινωνικό» και δεν είναι άτομο. Όσο λαβαίνει βαθύτερη συνείδηση του εαυτού του ο άνθρωπος, τόσο νοιώθει πως δεν είναι άτομο, και υψόνεται σε μια συνείδηση της ανθρωπότητας, καταλαβαίνει την αλληλεγγύη, και ενεργεί σύμφωνά της.
[…] Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να γίνω στενός σοσιαλιστής. Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να γίνω στενός πατριώτης. Από άνθρωπος μιας τάξης με ορισμένα συμφέροντα τάξης, γίνομαι σοσιαλιστής με την πλατειά έννοια, και θέλω μια καινούρια οικονομία της κοινωνίας μου και των άλλων κοινωνιών. Από στενός πατριώτης, γίνομαι εθνικιστής, με τη συνείδηση του έθνους μου και όλων των άλλων εθνών, γιατί οι διαφορές των εθνών πάντα θα υπάρχουν, και έχω τη συνείδηση τους και χαίρομαι που υπάρχουν αυτές οι διαφορές, που με τις αντιθέσεις τους, με τις αντιλήψεις τους, υψόνουν την ανθρώπινη συνείδηση και ενέργεια».
Όσοι ζωντανοί
«Του Αλέξη η ψυχή, συναρπασμένη από σιχαμάρα για το μικράνθρωπο, φώναζε ολημερίς: – Κάτω οι μασόνοι, οι Εβραίοι, οι σοσιαλιστές».
Όλα τα ανωτέρω αποδεικνύουν ότι ο Ίων Δραγούμης ήταν άνθρωπος της εποχής του αλλά και της εποχής που ερχόταν και δεν πρόλαβε να τη ζήσει και να ενεργήσει μέσα σε αυτήν. Πράγματι, ο 20ος αιώνας ήταν ο αιώνας του Φασισμού, και πριν γλυκοχαράξει, ο Ίων είχε προλάβει να δει το άστρο του. Είχε επίσης διαπιστώσει ότι οι φιλελεύθεροι χρησιμοποιούν την τυραννία για να επικρατήσουν και συνεπώς αποτελούν μειοψηφία. Ακόμα και σήμερα επιβεβαιώνεται.
Αλέξανδρος Καρράς
